Aziz o‘quvchilar! Tarix saboqlari

partiyasi a’zolaridan tuzilgan qurolli drujinalardan ham keng foyda
-
landi. 30-yanvar kechqurun Toshkentdan yuborilgan dastlabki harbiy otryad
-
lar Skobelevdan Qo‘qonga to‘p va pulemyotlar bilan yetib keldi. 31-yanvar
tushdan keyin jang harakatlari boshlandi. 15-fevralda esa shaharda yong‘inlar
bo‘ldi.
2 – O‘zbekiston tarixi, 10-sinf
18
Dastlabki jangda muxtoriyatning milliy qo‘shinidan tashqari qo‘qonlik
tinch aholi vakillari ham qatnashdi. Asosan bolta, cho‘kich, tayoq ko‘targan
xaloyiqning soni
10
000 kishi
ga yetdi. Shunga qaramay, qurolsiz bu kishilar
sovet hukumati harbiy kuchlarining Qo‘qon shahriga qilgan hujumini uch kun
davomida mardonavor qaytardilar.
Qo‘qon shahar mirshablar boshlig‘i
Kichik Ergash
qo‘rboshi 18-fevral
-
dan boshlab amalda muxtoriyat hukumatining rahbariga aylandi. Turkiston
o‘lkasi
harbiy
komissari
Ye.Perfilev
boshchiligidagi piyoda, otliq va artilleriya
qismlaridan iborat 11 eshelon bolsheviklarning harbiy kuchlariga madad be
-
rish uchun Qo‘qonga keldi. Shahar ustiga uch kun davomida to‘plardan yondi
-
ruvchi snaryadlar otildi. Kimyoviy qurollar ishlatildi. Qizil gvardiyachilar va
dashnoqlar shaharda bosqinlar uyushtirib, uni talon-toroj qilishga kirishdilar.
Turkiston Muxtoriyati hukumati bolsheviklarning qonli hujumlari oqibatida
ag‘darib tashlandi.
Ammo Qo‘qon va uning atroflaridagi tinch aholini talash,
o‘ldirish avjiga chiqdi. Faqat Qo‘qonning o‘zida 3 kun davomida 10
000 kishi
o‘ldirildi.
Musulmonlar ommaviy ravishda qirg‘in qilindi. Qo‘qon shahri but
-
kul vayronaga aylantirildi.
“Ulug‘ Turkiston” gazetasi chuqur qayg‘u bilan xabar berganidek, “20-
fev
ral Xo‘qand (Qo‘qon)
tarixining eng dahshatli kuni edi. Armanilar ayricha
faoliyat ko‘rsatganlar...” Gazetadagi ushbu maqola “Xo‘qand hozir o‘liklar
shahri” degan dahshatli ibora bilan tugaydi.
Turkiston Muxtoriyati qizil askarlar tomonidan tor-mor qilingandan so‘ng
Qo‘qon shahrining ko‘rinishi. 1918-yil fevral.
19
Savol va topshiriqlar:
1. Turkiston Muxtoriyati qanday sharoitda va kimlar tomonidan tashkil etildi?
2. Siz Turkiston Muxtoriyatini demokratik davlatchilik namunasi sifatida tavsif
-
lab bera olasizmi?
3. Bolsheviklar Muxtoriyatga nima sababdan katta xavf sifatida qaragan?
4. Muxtoriyat hukumati mag‘lubiyatining asosiy sabablarini ko‘rsatib bering.
5. Turkiston Muxtoriyati tajribasidan qanday zarur saboqlar chiqarish mumkin?
6. Uyga vazifa: Quyidagi jadvalni to‘ldiring.
Turkiston
Muxtoriyati
Mavjud bo‘lgan
sanasi
Tashkil etilish
shart-sharoitlari
Hukumat
a’zolari
Mamlakatimiz
tarixidagi o‘rni
Nihoyat, 1918-yil 22-fevralda Qo‘qon shahridagi Rus-Osiyo banki binosida
bolsheviklar tomonidan tayyorlangan “tinchlik shartnomasi” imzolandi.
Ushbu shartnomaning 2-moddasida: “Aholi o‘lka Xalq Komissarlari Soveti
hokimiyati va barcha mahalliy sovet tashkilotlarini tan oladi”, deb yozilgan
edi. Ha, o‘qqa tutilgan, o‘ldirilgan, talangan va tahqir etilgan qo‘qonliklarning
tirik qolgan qismi sovet hokimiyatini tan olishga majbur bo‘ldi.
?
O‘zingizni sinang!
Muxtoriyatning ma’muriy markazi – bu...
Muxtoriyat Bosh vazirlari – bu ...
Butunturkiston musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi – bu ...
Atamalar izohi!
Dashnoqlar
– (armancha) – arman millatchilarining “Dashnoqsutyun”
(ittifoq) partiyasi a’zolari.
Eshelon –
(
fr.
– zina, zinapoya) maxsus yuk, texnika, artilleriya, tank va
qo‘shinlar ortilgan poyezd yoki avtokolonna

47
rigacha mafkuraviy asos bo‘lib xizmat qiluvchi yagona milliy dasturning

yaratilmaganligi hamda ba’zi yetakchi shaxslar orasidagi kelishmovchilik va
nizolar, ayrimlarining tor dunyoqarashi va boshqalar sabab harakat mag‘lubi
-
yatga uchradi. Ayrim qo‘rboshilar (Xolxo‘ja Eshon, G‘ulomalixon Bahodir va
b.) harakatga faqat o‘zlari rahbarlik qilishni o‘ylab, yagona qo‘mondonlikka
bo‘ysunmadi. Shuningdek,
istiqlolchilik harakatiga aloqador bo‘lmagan ba’zi
jinoiy to‘dalar talonchilik va bosqinchilik bilan shug‘ullanib, ko‘plab begunoh
kishilarni o‘ldirishdi. Bundan qizil armiya qo‘mondonligi va bolsheviklar us
-
tomonlik bilan foydalanishdi. Ular maxsus xufiya va josuslar, turli ayg‘oqchi
-
lar va sotqinlar yordamida harakat ichidagi birlikni parchalash, ba’zi guruhlar
rahbarlari o‘rtasidagi
tarqoqlik va o‘zaro ixtiloflarni yanada avj oldirishga
urindilar. Nihoyat, sovet hokimiyati bir qator islohotlar o‘tkazish, xususan,
yangi iqtisodiy siyosatni joriy qilish va xalq ta’limi sohasidagi o‘zgarishlar
-
ni amalga oshirib, xalq uchun biroz yengillik tug‘dirgandan so‘ng va turli-tu
-
man targ‘ibotlar natijasida qurolli harakat qatnashchilarini mehnatkashlar
qo‘llab-quvvatlashidan qaytara oldi.
Xullas, istiqlolchi bobolarimiz o‘z kurashlari bilan Turkiston sarhadidagi
barcha xalqlarning milliy ozodlik harakati tarixiga yorqin va shonli sahifalar
bitib, O‘zbekiston Respublikasining bugungi mustaqillik va istiqlolga erishu
-
vida juda katta xizmat qilishdi. Ajdodlarimizning erk va ozodlik uchun to‘kkan
qonlari behuda ketmadi.
Yodda tuting
!
G‘arbiy Buxoro hududida Mulla Abdulqahhor, Sharqiy Buxoro hududida
Ibrohimbek va Davlatmandbek kabi qo‘rboshilar harakatga rahbarlik qilishdi.
Buxorodagi istiqlolchilik harakati rahbarlari o‘rtasida Turkiyadan kelgan
generallar – Anvar va Salim Posholar harakat qilgan.
Savol va topshiriqlar
:
1. Nima sababdan BXSR hukumati a’zolarining ayrimlari qo‘rboshilar tomoniga
o‘tib ketdilar?
2. Buxoro va Xorazmda qizil armiyaga qarshi istiqlolchilik harakatining boshla
-
nishiga nimalar sabab bo‘ldi?
?
48
3. Istiqlolchilik harakati vakillarining g‘oyalari o‘rtasida qanday farqlar yoki
mushtarakliklar bo‘lgan?
4. Istiqlolchilik harakatining mag‘lubiyatga uchrashi bilan bog‘liq omillarni sanab
bering.
5. Jadvalni to‘ldiring. Istiqlolchilar harakati qo‘rboshilarining faoliyatiga doir
ma’lumotlarni to‘plang.
Faoliyati
Mulla Abdulqahhor
Ibrohimbek Anvar Posho Junaidxon
Yillari
Hududi
Natijasi
6. Farg‘ona, Buxoro va Xorazmdagi sovet hokimiyatiga qarshi harakatining
umumiy tomonlari va o‘ziga xos jihatlarini jadval asosida taqqoslang.
O‘xshash tomonlari
Farq qiladigan o‘ziga xoslik