AZƏrbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

İNSAN RESURSLARININ İDARƏ EDİLMƏSİNƏ FƏLSƏFİ BAXIŞ
Xələfova Kəmalə Rauf qızı

BDU-nun doktorantı
Uzun əsrlər boyu cəmiyyət, burada baş verən sosial proseslər tədqiqat obyekti olaraq bir çox sosial və humanitar yanaşma baxımından təhlil olunmuşdur. İlk növbədə fəlsəfi səpkidə aparılan tədqiqatların ağırlıq mərkəzini qeyd etmək lazımdır: cəmiyyət və təbiətin nisbəti, cəmiyyətin inkişaf qanunları və mərhələləri, insan problemi, cəmiyyətin gələcəyi və s. Sosiologiya sahəsində aparılan tədqiqatlar bir qədər də konkretləşib, həmin istiqamətlərin fəaliyyətini sistem-struktur baxımından müxtəlif riyazi, statistik və humanitar yanaşmaların imkanlarından faydalanaraq statika və dinamika səviyyələrində təhlil edir: nəticədə cəmiyyətin fəaliyyətinin ən dərin qatları, gizli mexanizmləri aşakrlanır, onların aparıcı tərəfləri müəyyən edilir, öncəgörmə baxımından vəzifələr dəqiqləşdirilir.

Digər ictimai elm sahələri – iqtisadi nəzəriyyə və politologiyada da qeyd edilən istiqamətlər üzrə işlərini qururlar. Istənilən halda insan potensialından istifadə edən bütün ictimai həyat sahələri belə tədqiqatlardan geniş istifadə etməlidir. Məsələn, dövlət tərəfindən həyata keçirilən sosial siyasət vasitəsilə əhalinin sosial müdafiəsi təmin olunur, burada aparıcı tərəfləri nəzərə almaqlamüxtəlif işlər həyata keçirilir. Bunu üçün həm də sosial-iqtisadi sahələrdə insan resuslarının istifadə olunması dərəcəsi müəyyən edilir. Hər bir ölkənin iqtisadi qüdrətini ilk növbədə onun insan potensialnın əsas göstəriciləri təşkil edir – təhsili, peşə hazırlığı, həyat səviyyəsi, məişətin və asudə vaxtın təşkili, iqtisadi sahələrin nisbəti strukturu və s.

Azərbaycanda baş verən struktur islahatlar təhsildə, elmdə, iqtisadiyyatda öz ifadəsini ilk öncə insan resuslarının keyfiyyət göstəricilərinə təsir edir. Iş sahələri üzrə mövcud bölgüdə bir sıra dəyişikliklər baş verir. Son illərdə əldə edilən təcrübə göstərir ki, əmək məhsuldarlığının artırılmasında insan resurslarının yeni geniş imkanları açılır. İlk növbədə bazar şəraitində məşğulluq sahəsində işçilərin öz bilik və bacarıqlarının formalaşdırılması,işdə uğur qazanılması işində seçim imkanı xeyli artmışdır. Ön plana işçilərin peşəkarlıq qabiliyyətləri, öz biliyi inkişaf etdirmək bacarığı, məsuliyyət və işə maraq çəkilir.

Roma klubunun sədri A.Peççeinin haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, “indiki tərəqqi mərhələsi insan nəsli qarşısında bir sıra mühüm vəzifələr qoymuşdur. Həmin vəzifələr əuyğun olaraq bütün işlərində tarazlıq və ahəngdarlıq gözləməklə irəliyə doğru addımlamaq işi də var. Yalnız mədəni təkamül əsasında insan bütün təhlükələrin öhdəsindən gələ bilər.Bu təkamülün vacibliyini başa düşməsək, ən böyük və ən faciyəvi səhvə yol vermiş olarıq, çünki dövrümüzün bütün təlatümləri və böhranları müasir şəraitə insanların kifayət qədər uyğunlaşmaması ilə əlaqədar baş verir”.

Bunların sırasında, planetimizi nəhəng əqrəb kimi əhatə edən demoqrafiya, işsizlik, cəmiyyətin sosial və iqtisadi imkanlarından axıra qədər istifadə edilməməsi, ehtiyatların çatışmazlığı və onlardan qeyri-səmərəli istifadə edilməsi, səmərəsizlik, inflyasiya, əmin-amanlığın əldə edilməməsi, silahlanma, ətraf mühitin çirklənməsi və biosferin dağıdılması, insanın iqlimə hədsiz dərəcədə mənfi təsiri və bir çox digər məsələlər qeyd edilməlidir. Buna baxmayaraq bu günə kimi bunların heç birinin həlli üçün səmərəli qərar qəbul edilməmişdir. Getdikcə bu məsələlərin həlli ağırlaşır və həmin əqrəbin qolları planetimizi getdikcə daha çox bürüyüb sıxır... Çıxış yolu – insan təfəkkürünün keyfiyyətcə yeni bir mərhələyə ucalması, davranışının əsaslı şəkildə dəyişilməsindədir [3, с.6-7].

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində rəqabətə dözümlülük də insan resuslarının lazımi səviyyədə idarə olunmasını tələb edir. İnsan resusları ilk növbədə əmək ehtiyatlarını və insan potensialının intellektual imkanlarını nəzərdə tutulur. Hələ K.Marks vaxtilə insan potensialının aparıcı məhsuldar qüvvəyə çevrilməsi ideyasını vurğulamışdır. Hər bir cəmiyyət öz inkişafında elə bir imkanlardan istifadə etməlidir ki, insan resusları, tədricən inkişaf edərək, insan kapitalına çevrilsin.

Aparılan tədqiqatlar əsasında belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, əməyin intellektual komponenti artdıqca, insan resuslarının inkişaf kapitalına çevrilməsi surəti də artır. Nəticədə insan kapitalı özü-özlüyündə böyük gücə malik olan bir müstəqil iqtisadi möhvuma, anlayışa çevrilir. Burada ilk növbədə iqtisadi inkişafda aparılan islahatlar əhəmiyyətli dərəcədə dəyişikliklərə məruz qalmalıdır.

Müxtəlif təşkilatlarda (eyni zamanda müxtəlif fəaliyyət sahələrində) insan resuslarının idarəedilməsi texnologiyaları getdikcə ünsiyyətdə, dəyərlər, normalar strukturunda özünü biruzə verir. İnsanlar daha açıq şəkildə öz münasibətini müxtəlif hadisələrə və faktlara bildirir, onları müzakirə edir və qərar qəbul etməyə qadir olmasını təsdiqləyirlər. Bunu elə Azərbaycan reallıqlarında cərəyan edən proseslərdən də görmək olar. Mətbuatda, telekurslarda insanların müxtəlif mövqeləri daha aydın şəkildə ifadə olunur, toqquşur və vahid rəy formalaşır. Sözssüz, burada ünsiyyət mədəniyyətinin, təhsil, bütövlükdə savad həddinin və strukturun rolu olduqca böyükdür.

Insan potensialının yüksək səviyyədə istifadə olunması işində hər bir kadrın fəaliyyətinin səmərəli təşkili olduqca əhəmiyyətlidir. Düzgün planlaşdırma işçilərin motivasiyasını arrtırır, işçilərlə aparılan söhbətlər və treninqlər isə kollektivdaxili münasibətləri zənginləşdirir və daha səlis edir. Fəal şəkildə müxtəlif mükafatlandırma yollarından da istifadə olunur (maaşdan əlavə, maddi və mənəvi formalarda), insanların işə məsuliyyətli münasibəti artır, onlar öz daxili imkan və bacarıqlarını daha fəal şəkildə üzə çıxardır və istifadə edirlər. Bu istiqamətdə görülən işlər konkret olaraq istifadə olunmalı və hər bir işçidə bu mənada görülən işlər barəsində tam, dolğun təsəvvür formalaşmalıdır. [2, с.19].

Aparılan tədqiqat istiqamətlərindən biri də – insan resuslarının keyfiyyət baxımından ümumi qiymətləndirilməsidir. Bu barədə artıq yuxarıda bəzi rəqəmlər də qeyd edilmişdir. Belə qiymətləndirmənin əsas məqsədi – insan resuslarının təkrar istehsalına nəzarət etməsi, burada təsir mexanizmlərinin işləyib hazırlanmasıdır. Yuxarıda deyilənlərdən belə bir nəticəni də çıxarmaq olar – insan resuslarının təkrar istehsalı işində insani keyfiyyətlərin qiymətləndirilməsinə daha böyük önəmin verilməsidir. Beləliklə, hər bir insanın şəxsiyyət olaraq xüsusiyyətlərinin önəmə çəkilməsi insan resuslarının keyfiyyətli inkişafının əsasını təşkil edir.

Belə bir problem də tədqiqatçılarının diqqət-nəzərindədir: həyatın yüksək keyfiyyətinin təmin edilməsi. İlk növbədə burada həyat səviyyəsi nəzərdə tutulur. Həyat fəaliyyətinin bütün sahələri insan resuslarının formalaşmasında olduqca böyük rol oynayır, bununla belə bunların ən vacibini həyat səviyyəsi təşkil edir. Mühitinin sağlam olması, həyat təhlükəsizliyi, sosial infrastrukturun səviyyəsi – bu və digər sahələrin inkişafı insan resuslarının formalaşdırılması və təşəkkülündə olduqca əhəmiyyətlidir [1, с.9].

Beləliklə, sosial proseslərdə insan amilin qiymətləndiriliməsi kompleksli xarakter daşıyır və insan həyatının bütün sahələrini əhatə edir. Bununla belə aparılmış təhlil göstərir ki, burada inkişaf edən sahələrdən biri iqtisadi-sosial səhədir. Burada daha çox tədqiqatlar aparılır, insanların mümkün potensialı üzə çıxarılır, mövcud rezervlər vurğulanır. Həyatın mürəkkəbləşməsi, qloballaşmanın çoxsaylı fəsadları insan tərəfindən yeni keyfiyyətlərin əldə edilməsi məsələsini gündəmə gətirir. Əsas problem burada insanlarda yeni, planetar miqyasada mütərəqqi təfəkkürün formalaşmasıdır. Bu istiqamətdə aparılan işlər hələ ki qənaətbəxş sayıla bilməz. Sosial fəlsəfə sahəsində aparılan tədqiqatların ana xətti burada insan kapitalının formalaşması, bu prosesin insan resursları keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasında rolunun təhlili istiqamətində aparılmalıdır.
Ədəbiyyat

1. 
   Дырка Стефан. Управление развитием человеческих ресурсов организации в условиях трансформируемой экономики.Автореф.
   дисс. на соиск. ученой степенидокт.эконом. наук. М.: 2009
   
2. 
   Ващенко А.А. Человеческие ресурсы России: современные аспекты развития воспроизводственного процесса. Автореф.дисс. на соиск. ученой степенидокт.эконом. наук. М.: 2009
   
3. 
   Печчеи Аурелио. Человеческие качества. пер.с.англ. О.В.Захаровой. М.: Прогресс, 1980. 300 с.
   
4. 
   Петрова Е.А. Современный подход к оценке человеческих ресурсов региона // Известия ИГЭА, 2009, № 6 (68), с.106-109
   

AZƏRBAYCANDA MULTİKULTURALİZM DÜNYAYA NÜNUNƏ KİMİ
BDU-nun Fəlsəfə tarixi mədəniyyətşünaslıq

kafedrasının müəllimi f.ü.f.d. D.C.Vəliyev
Azərbaycan dünyanın humanitar poroblemlərin baş verməyən nadir ölkələrindəndir. Humanitar məsələ bu gün özündə mədəniyyətlərin, sivilizasiyaların, konfessiyaların qarşılıqlı münasibətlərini ehtiva etməkdədir. Ölkəmizdə tarixən bu sahəyə ən pozitiv mövqe sərgiləndiyi üçün bu gün Azərbaycan dünyanın humanitar əməkdaşlıq mərkəzinə çevrilib. İlk Forum 2010-cu ilin yanvarında Bakıda keçirildi. Bu tədbir geniş rezonansa səbəb oldu və effektiv nəticələr verən ənənəyə çevrildi. Bu il Heydər Əliyev Mərkəzində keçirilən növbəti Üçüncü Beynəlxalq Forum öz işində humanitar əməkdaşlığın aktual məsələlərini müzakirə edib. Tədbirdə 70 ölkədən 800-ə yaxın qonaq iştirak edib. Onların arasında nüfuzlu ictimai-siyasi xadimlər, sabiq dövlət başçıları, Nobel mükafatı laureatları və başqaları iştirak ediblər. İki günlük

Forumda olduqca mühüm, dövrün çağırışlarına cavab verən mövzular səkkiz dəyirmi masada müzakirə obyekti olub: “Texnologiyaların konvergensiyası və gələcəyin konturları:”XXI əsrin çağırışları”, “İqtisadi inkişafın humanitar aspektləri”, “Elmi innovasiyalar və onların təhsil mühitinə transferi”, “Multikulturalizm və özgünlük: cəmiyyətdə dəyər konsensusu axtarışında”, “Postmodern dövründə milli özünüdərk”, “Davamlı inkişaf və ekoloji sivilizasiya”, “Molekulyar biologiya və biotexnologiyanın nailiyyətləri: nəzəriyyədən təcrübəyə”, “Qloballaşan informasiya məkanında medianın aktual məsələləri”.

Yaşadığımız XXI əsrin xarakterik xüsusiyyəti bütün dövlətlərin istər iqtisadi, istər siyasi arenasına, istərsə də sosial həyatına qloballaşma prosesinin təsirlərini gətirməsidir. Yer kürəsində əhalinin sayı 6 milyardı ötür və daim artır . Bir çox ölkələrdə iqtisadiyyat zəifdir, əhalinin tələbini ödəmir. Nəticədə milyonlarla insan aclıq çəkir, ehtiyac içindədir. Buna görə də digər ölkələrə kütləvi axın başlayır. Bundan başqa, hər bir ölkənin sosial tələbi vardır. Bu tələbat iqtisadiyyatın da qarşısına daim yeniləşmək, müasirləşmək və verilən sosial sifarişi ödəmək tələbi qoyur. Bu tələb ilk növbədə öz əhlisinin sosial ehtiyaclarını ödəməklə bağlıdır. Bu tələbin öhdəsindən gələn dövlətlər digər kasıb ölkələr üçün cəlbedici olurlar.

Həmin dövlətlər miqrantlar üçün də iş və dolanışıq yeri kimi maraqlı görünürlər. Nəticədə qanuni və qeyri-qanuni miqrasiya başlayır. Həmin ölkələrə miqrasiya nə qədər güclü olarsa o qədər də iqtsadi, sosial və nəhayət, siyasi balansda tarazlıq pozula bilər. Buna görə də hazırda qloballaşma prosesinin qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biri və önəmlisi beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanı sürətlə və səmərəli həyata keçirməkdən ibarətdir. Bu inteqrasiya nəticəsində bəzi ölkələr tranzit dövlətlərə çevrilir, bəziləri müxtəlif iqtisadi birliklər yaradır, bəziləri də ərazilərində azad iqtisadi zonalar təşkil edir. İnteqrasiya prosesində də təbii və qeyri-təbii miqrasiya baş verir. Bu zaman da humanitar məsələ aktual problem kimi öz həllini tələb edir. Buna görə də humanitar məsələ beynəlxalq problem və dövlətlərarası sazişlərlə, beynəlxalq normalarla öz həllini tələb edir.

Bilirik ki, tarixən hər bir dövlətin qüdrətinin əsasında iqtisadi güc, siyasi nüfuz dayanır. Lakin ölkədə milli birlik, bunun əsasını təşkil edən humanitar problemlərin xalqın da qəbul etdiyi kimi həlli olmadan qüdrətli səviyyə mümkün deyildir. Sosial-siyasi sabitlik iqtisadi gücün ən əsas lokomotivlərindəndir, onun da kökündə təbii ki, humanitar məsələlərin vaxtında, operativ həlli durur. Əgər humanitar məsələ və problemlər vaxtında və həm də beynəlxalq normalara uyğun həll olunmasa gec-tez ölkədə bu zəmində çox ciddi böhran yaşana bilər.

Bu da öz növbəsində iqtisadi və siyasi proseslərə çox mənfi təsir göstərər. Bundan başqa hər bir insan müəyyən intellekt sahibidir. Ölkədə müxəlif dini, milli dəyərlərə məxsus insanların siyasi və hüquqi bərabərliyinin təmin olunması, etnik azlıqların milli-mədəni inkişafına qanunla əsas yaradılması, cəmiyyətin də bu prosesə adi normal yaşayış qaydası kimi baxması ölkədə birliyin sarsılmazlığını təmin edir. Bu gün ölkəmizdə sağlam tarixi köklərə malik multikulturalizm dövlət rəhbərliyinin düşünülmüş siyasəti ilə daha da inkişaf edir, yeni pozitiv çalarlarla zənginləşir. Dövlət başçısı Azərbaycanda multikulturalizmə münasibət barədə deyib: “Multikulturalizm Azərbaycanda dövlət siyasətidir. Qeyd etməliyəm ki, artıq tarixi keçmişimiz də bunu diktə edir. Eyni zamanda multikulturalizm Azərbaycanda həyat tərzidir. Biz gündəlik həyatımızda bu prinsiplər əsasında fəaliyyət göstəririk. Bu prinsiplər cəmiyyətin mütləq əksəriyyəti tərəfindən dəstəklənir, müdafiə edilir”.

Ədəbiyyat
1. Məmmədov N.”Qlobal siyasət:təhdidlər, çağrışlar, ümidlər”Bakı,2013

2. Малахов В. Культурный плюрализм versus мультикультурализм // Малахов В. Скромное обаяние расизма и другие статьи. М.: Дом интеллектуальной книги, 2001.

PSİXOLOGİYA VƏ PEDAQOGİKA BÖLMƏSİ
bölmə rəhbəri: dos. M.V.VƏLİYEV
PEDAQOJİ USTALIĞIN FORMALAŞMASI XÜSUSİYYƏTLƏRİ

dos.Vəliyev M.V.

BDU, psixologiya kafedrası
Ali məktəblərdə elmi-pedaqoji fəaliyyət göstərən müəllimlərin tələbələrin təlim-tərbiyəsində uğur qazanmasının bir çox səbəbləri vardır. Həmin səbəbləri tədqiq edərkən ali məktəb müəllimi kimdir? sualına cavab axtarmalıyıq. Hər şeydən əvvəl, həmin suala cavab vermək üçün ali məktəblərdə çalışan müəllimlərin psixoloji tipləri aydınlaşmalıdır. Aparılan tədqiqatlardan və müşahidələrdən aydın olur ki, ali məktəb müəllimlərinin psixoloji tiplərini üç qrup üzrə səciyyələndirmək mümkündür.

- elmi yaradıcılıq sahəsində yüksək uğur qazanan, elmi dərəcə göstəricilərinə malik müəllimlər. Adətən belə müəllimlər tədrisdən çox, elmi yaradıcılığa meyl edirlər.

- tədris fəaliyyəti sahəsində uğurları olan, yüksək pedaqoji səriştəyə malik müəllimlər. Belə müəllimlər elmi dərəcəyə, elmi ada maraq göstərmir, pedaqoqluq fəaliyyətinə üstünlük verirlər. tələbələrin sevimli müəllimi kimi tədris etdiyi fənni onlara sevdirirlər.

- nəhayət, üçüncü tip müəllimlər həm elmi, həm də pedaqoqluq fəaliyyətində yüksək göstəricilərə malik olur, hər iki sahədə uğur qazanırlar.

Ali məktəb müəllimi tələbələrin təlim-tərbiyə fəaliyyəti sahəsində yüksək peşəkarlıq nümayiş etdirərək öz işinin ustası olmalıdır. Müəllimlər nəzərə almalıdırlar ki, tələbə ciddi elmi və tədris tapşırıqlarını yerinə yetirən, bilik mənimsəyən şəxsdir.

Tələbə gənclər bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnən, ali məktəblərdə hazırlıq keçən gənc mütəxəssisdirlər. Tələbə gənclərin adətən 17-18 və 22-23 yaşları əhatə etdiyi məlumdur. Tələbə gənclərin malik olduqları yaş bioloji, sosial və psixoloji cəhətləri özündə ehtiva edir. Belə ki, tələbələrin davranışında malik olduqları sinir sisteminin tipi, şərti və şərtsiz reflekslərin rolu, bioloji inkişafı, cəmiyyətin fəal üzvü kimi milli adət və ənənələrə əsasən qrupdaxili, kollektivdaxili münasibətlərə daxil olması, habelə onların fəaliyyətində idrak proseslərinin, psixi xassələrin, psixi hal və vəziyyətlərin nəzərə alınması vacibdir.

Qeyd olunduğu kimi, pedaqoji fəaliyyət prosesində tələbələrin göstərilən cəhətlərin nəzərə alınması, tədris prosesində uğur qazanması müəllimlərin pedaqoji ustalığından asılıdır. Pedaqoji ustalıq müəllimin fəaliyyətinin yüksək peşəkarlıq səviyyəsidir. Pedaqoji fəaliyyətin peşəkarcasına, yaradıcı halda yerinə yetirilməsidir.

Pedaqoji ustalığa müvafiq bilik, bacarıq və vərdişlərin, idrak proseslərinin, şəxsiyyət keyfiyyətlərinin formalaşması ilə nail olmaq mümkündür. Pedaqoji ustalığın formalaşmasında peşə adaptasiyanın, yəni pedaqoji fəaliyyət sahəsinə uyğunlaşmanın rolu böyükdür. Lakin peşə adaptasiyası həmişə uğurla nəticələnmir. Adaptasiya prosesində bəzən qarşıya bir sıra çətinliklər çıxır. Psixoloqlar həmin çətinlikləri aşağıdakı kimi qruplaşdırırlar:

- ali məktəblərdə tədris materialının mürəkkəbliyi və çətinliyi;

- tələbələrin tədris prosesinə hazır olmaması, yeni şəraitə, şəhər mühitinə uyğunlaşması;

- tələbələr arasında ünsiyyətin yaranmaması;

- tələbələrin ailədən ayrı düşməsi, xüsusilə I kurs tələbələrinin narahatlığı tədris prosesinə alışmağa mane olur.

- müəllim-tələbə münasibətlərində əlaqənin yaradılmaması və s.

Müəllim peşə adaptasiyasına nail olmaqla yanaşı, öz fəaliyyət dairəsinə uyğun yüksək səviyyədə biliklilik nümayiş etdirməlidir.

Müəllimin bilikliliyinin bir sıra cəhətləri diqqəti cəlb edir: o, ümumi biliyə yiyələnməli, tədris etdiyi fənn üzrə biliyə, psixoloji, pedaqoji, elmi-texnika sahəsində, fəlsəfi-məntiqi və s. sahələr üzrə biliyə malik olmaqla pedaqoji ustalığını təkmilləşdirməlidir.

Pedaqoji ustalığın formalaşmasının bir sıra yolları məlumdur. Görkəmli rus psixoloqu N.V. Kuzmina pedaqoji ustalığın bir neçə səviyyəsini xarakterizə etmişdir:

- reproduktiv səviyyə, yəni biliyini başqasına özü bildiyi kimi çatdırmaq;

- adaptiv səviyyə. Bu zaman müəllim informasiyanı çatdırmaqla kifayyətlənmir, eyni zamanda tələbələrin diqqətini obyektə yönəldir;

- modelləşdirmə səviyyəsi. Yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı, ayrı-ayrı suallar üzrə biliyin modelləşməsi sistemini yaratmaqdan ibarətdir.

- tədris etdiyi fənn üzrə biliyin modelləşdirilməsi, habelə davranışın əxlaqi cəhətlərinin modelləşdirilməsi və s.

Ali məktəb müəllimlərinin pedaqoji ustalığının formalaşması oxunan mühazirənin, seminar və praktik məşğələlərin tədrisi səviyyəsindən də asılıdır.

Mühazirə tədris məşğələsinin mühüm formasıdır. Mühazirə adətən təcrübəli baş müəllimlərə, dosent və professorlara həvalə edilir. Mühazirə müəllim və tələbələrin elmi yaradıcılıq və tədris fəaliyyətini xarakterizə edir. Mühazirənin bir sıra funksiyaları diqqəti cəlb edir:

- Mühazirə oxunan zaman tələbələrə yeni məlumatlar, informasiyalar verilir. Konkret faktlar əsasında inandırıcı informasiyalar tələbələrin dünyagörüşünü zənginləşdirir.

- Mühazirənin gedişində mövzuyla bağlı ədəbiyyatlarla tanışlıq, bələdləşmə funksiyası yerinə yetirilir. Problemin genezisinə diqqət yönəlir.

- Mühazirə zamanı müəllim tərəfindən mürəkkəb anlayışlar, nəzəri problemlər izah olunur. Ensiklopediya lüğəti əsasında anlayışların izahına şərh verilməsi zəruridir.

- Mühazirə oxuyan müəllimin şəxsiyyətinə, mənəvi-əxlaqi dəyərlərinə inam olmalıdır. Tələbə müəllimə, onun səxsiyyətinə hörmət edirsə, onun oxuduğu mühazirəyə diqqətlə qulaq asır, müəllimin söylədikləri fikirlərə inanır.

- Nəhayət, mühazirənin mühüm funksiyalarından biri də mühazirənin cəlbedici və ilhamverici olmasıdır. Mühazirə nikbin, gülərüz, mehriban rəftarlı müəllim tərəfindən oxunanda, yeri gələndə yumordan istifadə edildikdə belə mühazirələr tələbələri maraqlandırır. Tələbələrin əhval-ruhiyyəsi, ovqatı yaxşı olur, həm müəllimlər, həm də tələbələr mühazirədən yorulmurlar.

Mühazirə zamanı müəllimin aktivlik səviyyəsi artırsa, seminar və praktik məşğələlər prosesində tələbələrin fəallıq səviyyəsi yüksəlir. Seminar, latın sözü olub “seminarium” sözündən götürülərək biliyin mənbəyi, ocağı mənasını verir. Belə ki, seminar məşğələsi zamanı müəllimlə dialoq aparan tələbələr biliyə yiyələnir, əldə olunmuş biliyin təcrübəyə tətbiqi imkanları yaranır. Seminar və praktiki məşğələlərin tədrisi prosesində onun bir sıra tətbiqi formaları diqqəti cəlb edir:

-evristik söhbətlər;

-diskussiya-mübahisə;

-“beyin həmləsi” oyunu;

-“dəyirmi stol” metodu;

-“işgüzar oyunlar” metodu;

-praktik işlər və onların müzakirəsinin müsabiqəsi və s.

Seminar məşğələsi tələbələrin mühazirəni nə dərəcədə mənimsədiklərini aydınlaşdırır. Seminar məşğələsi tələbələrin yaradıcı fəaliyyətinin, təfəkkür müstəqilliyinin inkişafına yeni üfüqlər açır. Seminar məşğələsinin tədris, idraki və tərbiyəedici funksiyalarının tətbiqi müəllimin, heç şübhəsiz, pedaqoji ustalığını stimullaşdırır və formalaşdırır.
Ədəbiyyat

1. 
   Ağayev Ə.Ə. Seçilmiş pedaqoji əsərləri. I cild. Bakı, 2011.
   
2. 
   Həmzəyev M.Ə. Pedaqoji psixologiya. Bakı, 1991.
   
3. 
   Məmmədov A.U. Təlimin psixoloji əsasları. Bakı, 1993.
   
4. 
   Kazımov N.M. Ali məktəb pedaqogikası. Bakı, 1999.
   
5. 
   Əlizadə Ə.Ə. Əlizadə H.Ə. Pedaqoji psixologiya. Bakı, 2010.
   
6. 
   Vəliyev M.V. Müəllim peşəsinə hazırlığın psixoloji məsələləri. Metodik tövsiyə. Bakı, 1986.
   
7. 
   Vəliyev M.V. Azərbaycanda psixoloji fikrin inkişaf meylləri. Bakı, 2014.
   
8. 
   Vəliyev M.V. Mustafayev A.M. İnkişaf və yaş psixologiyası. Dərs vəsaiti. Bakı, 2013.
   
9. 
   Vəliyev M.V. Mustafayev A.M. Sədirova N.C. Peşəseçmə psixologiyası. Tədris vəsaiti. Bakı, 2013.
   

10.Дьяченко М.И., Кандыбович Л.А. Психология высшей школы. Минск, 1981.
MÜASİR CƏMİYYƏTDƏ AİLƏ İNSTİTUTU
Nəzakət Əjdər q. Salmanova, AMEA-nın

Fəlsəfə və Hüquqq institutu, Böyük elmi işçi

Müstəqil Azərbaycan Respublikasında sosial sahədə dövlət siyasətinin prioritet istiqamətlərindən birini məhz ailə siyasəti təşkil edir. Bu gerçəkliyi daim nəzərə alan Heydər Əliyev ölkəmizdə ailə siyasətinin formalaşdırılması məsələlərinə böyük diqqət yetirmiş, həmin sahədə mövcud olan problemlərin həlli istiqamətində ardıcıl və məqsədyönlü fəaliyyət göstərmişdir. Müstəqil Azərbaycan Respublikasına rəhbərlik etdiyi 1993-2003-cü illərdə ümummilli lider ailə siyasəti ilə bağlı məsələlərin normativ-hüquqi tənzimini və əməli həllini prioritet vəzifələrdən biri kimi qarşıya qoymuşdur.

Azərbaycan Respublikasının dövlət ailə siyasətinin həyata keçirilməsi istiqamətində milli-mənəvi dəyərlərə söykənən ailə institutunun qorunub saxlanılması və möhkəmləndirilməsi üçün kompleks tədbirlərin görülməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Buna görə də ailə dəyərlərinin təbliği, sağlam ailə mühitinin formalaşdırılması milli-mənəvi və dünyəvi dəyərlərin çulğalaşması prosesində həyata keçirilməlidir. Bu gün cəmiyyətimiz layiqli, sosial-mənəvi inkişafını təmin edən, həyat strategiyasını gerçəkləşdirə bilən, fəal, güclü ailələrin formalaşmasında maraqlıdır.

Azərbaycanda ailə institutunun sütunları böyüyə hörmət, ailə başçısına sədaqət, qarşılıqlı sevgi və digər dəyərlərə söykənir. Amma dəyişən zaman, müasir inkişaf, qloballaşma, heç şübhəsiz, kiçik dövlət modeli sayıla biləcək Azərbaycan ailələrinə də öz təsirini göstərib. Bəs bu təsirin miqyası nə dərəcədədir? Doğrudanmı, Azərbaycanda ailə institutu deformasiyaya uğrayıb?

Bu gün Avropa və Qərbdə ailə institutu ilə bağlı çox ciddi, çeşidli problemlərə rast gəlinir. Buna əsas səbəblərdən biri kimi "Kaliforniya sindromu" deyilən amil göstərilir. Qloballaşmanın nəticəsi olan bu dəhşətli sindrom insanların daha çox eqoistcəsinə davranmaları, rahatlıq və sərbəstliklərini daha çox düşünmələri, ailəni ikinci plana keçirmələri ilə nəticələnir. Qərbdə gənc oğlan və qızlar arasında erkən yaşlarından nikahdankənar münasibətlərin başlanması, habelə geniş vüsət alan "vətəndaş nikahı"nın az qala "müasirlik simvolu" kimi təqdim edilməsi cəhdləri ailə ənənələrinə ciddi zərbə vurur, boşanmaların çoxalması, doğuşun azalması demoqrafik problemlərin kəskinləşməsi ilə müşahidə olunur. Avropada "ailə institutu"nun sarsılması boşanma hallarının artması və demoqrafik problemin yaranması zəminində təzahür edir. Avropa Birliyinin Statistika komitəsi olan "UROSTAT"ın hesablamalarına görə, Avropa Birliyi ölkələrində boşanmalar orta hesabla 40 faiz təşkil edir. Bunun əsas səbəblərindən biri də gender probleminin şişirdilərək feminizm səviyyəsinə çatdırılması, ailə münasibətləri fonunda fərdi şəxsiyyət azadlığının ziyanlı stereotip kimi qabardılmasıdır.

Tarix boyu Azərbaycanda ailə müqəddəs hesab olunub. Qədim keçmişə malik xalqımızın tarixi qədər qədim dəyərləri də var. Bu dəyərləri xalqımız həmişə müqəddəs bilib qorumağa çalışıb. Bu gün bizim vətənə, əcdadlarımızın bizə miras qoyduğu dəyərlərə olan sevgimiz, hörmətimiz buradan qaynaqlanır. Bəs görəsən, tarixi köklərimizdən gələn bu xüsusiyyətləri kifayət qədər qoruya bilirkmi? Təəssüf ki, ailə institutumuz, ailə dəyərlərimiz əvvəlki kimi sağlam deyil. Tarixən xalqımızın yüksək mənəvi dəyərlərinin qoruyucusu, genofondumuzun daşıyıcısı kimi milli inkişafımızda mühüm rol oynayan və xalqımızın gələcək nəsillərə bəxş etdiyi ailə institutu aşınmaqdadır.

Qərblə Şərqin vəhdətində olan Azərbaycan məhz tarixən formalaşmış fundamental ailə dəyərləri ilə qloballaşma prosesinin bu mənfi təsirlərini özünə yaxın buraxmamağa çalışır. Xalqımızın tarixən formalaşmış mental keyfiyyətlərini, mənəvi-əxlaqi dəyərlərini bu gün də yaşadan azərbaycanlı gənci ailənin öz həyatında oynadığı müstəsna rolu düzgün dərk edir, nikaha girməyin, ailə başçısı olmağın məsuliyyətini dərk edir. Azərbaycan xalqının ailə modeli nəinki Qərbdə, həm Şərqdə unikal hesab olunan bir ailə modelidir. Ailədaxili münasibətlərin ciddi əxlaq normalarına söykənməsi - böyüklərə hörmət və ehtiram, kiçiklərə sevgi, mərhəmət və diqqət kimi ənənələr ta qədimdən bu günə kimi gəlib çatıb. Bu dəyərləri yaşatmaq, əslində, xalqın milli özünəməxsusluğunu qoruyub saxlamaq, mənfi meyillərə etibarlı müqavimət göstərmək deməkdir.

Ancaq bu gün Avropanın bəzi ölkələrində, Qərbdə ailə institutlarının məhv olmağa doğru getdiyini düşünmürlər. Halbuki Azərbaycan ailə modelini öyrənən avropalılar bizim bu məsələdə onlardan nə qədər irəlidə olduğumuzu etiraf edirlər. Düzdür, bu gün bəşəriyyətin qloballaşmağa doğru getdiyi bir vaxtda biz qapalı bir cəmiyyətlə kifayətlənə bilmərik. Ancaq digər mədəniyyətlərin bizə diktə etdiyi, bizim dəyərlərimizə zidd olan mənəvi-estetik əsaslardan məhrum modellərə qapı açmamalıyıq. Əksinə öz ailə institutumuz, öz ailə dəyərlərimizlə başqlarına nümunə olmalıyıq.

Ailə institutu tarixən cəmiyyətin əsas təsisatlarından biri kimi insani dəyərlərin, mədəniyyət və nəsillərin tarixi varisliyinin qoruyucusu, sabitlik və inkişaf meyarı sayılmışdır. Bəşəriyyət ailəni tarixən hər bir sivil cəmiyyətin əsasını təşkil edən, insanlığın ən ali, ülvi və saf duyğularını, nəcib niyyətlərini özündə təcəssüm etdirən müqəddəs ittifaq kimi dəyərləndirmişdir.

Ailə insan şəxsiyyətini mədəniyyətə qovuşduran, uşağa insan davranışının normalarını, qaydalarını mənimsədən, sosiallaşmasını təmin edən ilk məktəbdir. Sağlam cəmiyyətdə ilk növbədə bütün bəşəri xüsusiyyətləri, dəyərləri mədəni və estetik kriteriyaları özündə cəmləşdirən sağlam ailə modeli olmalıdır. Ancaq ailə dəyərlərimiz, ailə institutumuz artıq əvvəlki kimi möhkəm və sağlam deyil. Tarixən xalqımızın yüksək mənəvi dəyərlərinin qoruyucusu, genofondumuzun daşıyıcısı kimi milli inkişafımızda mühüm rol oynayan və xalqımızın gələcək varislərinə bəxş etdiyi ailə institutu tədricən aşınmaqdadır. Bunu Statistika Komitəsinin illik hesabatlarında da görə bilərik. Məsələn, 2010-cu ilin statistik nəticələrinə görə, Azərbaycanda 79 172 nəfər (hər 1000 nəfərə 8.9 faiz) evlənibdisə, 9061 nəfər də boşanıb (hər 1000 nəfərə 1 faiz). Statistikaya görə, 2000-2010-cu illərdə evlənənlərin sayı artsa da, boşananların da sayı yüksəlib.

Bütün bunları nəzərə alaraq, Azərbaycan Respublikasının Ailə və Qadın Problemləri üzrə 2007-2010-cu illər üçün Milli Fəaliyyət Planı (MFP) tərtib edilmişdir. Onun əsasını «Qadınlara Qarşı Ayrı-seçkiliyin Bütün Formalarının Ləğv Olunması haqqında» Konvesiya, Pekin Fəaliyyət Platforması, Pekin+10 sənədləri, Minilliyin İnkişaf Məqsədləri və Azərbaycan Respublikasının qanunları, Prezidentin fərmanları, Hökumətin qərar və sərəncamları təşkil edir. Ailə və qadın problemləri üzrə MFP 2000-2005-ci illər üçün Azərbayjan qadınlarının problemləri üzrə ilk Milli Fəaliyyət Planının həyata keçirilməsi prosesində meydana çıxan məsələləri də qeyd etməklə alaraq, onların yeni şəraitdə yeni üsullarla həll olunmasını nəzərdə tutur. Qeyd etmək lazımdır ki, seçilmiş prioritetlər və məqsədlər mövcud problemlərin yalnız 4 il ərzində həlli mümkün olan fəaliyyətləri əhatə edir.

Ədəbiyyat

1. 
   Семья как социальный институт. Гендер и общество / Под общ.ред. А.А.Широбоковой,С.В.Ураловой. – Иркутск, 2001
   
2. 
   Семья в современном европейском обществе. – М.: 1996
   
3. 
   Həsənova M. Azərbaycanda ailə: hüquqi və demoqrafik aspektləri. – B.: 2004
   
4. 
   Hicran Hüseynova. Müasir cəmiyyətdə ailə institutu. Bakı: Azərbaycan. 2009, s.5
   
5. 
   www. Evronews. Deyerler. orq