AZƏrbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

ƏTTARIN NİŞAPURİ DÖVRÜNÜN SOSİAL-MƏDƏNİ MÜHİTİ

Cəhanbəxş Kiyani

AMEA-Hüquq və Fəlsəfə institutunun dissertanti

[e-mail]
Açar sözlər:Əttarın Nişapuri, sosial-mədəni mühit, İslam dünyası, Şafi və Hənəfi məzhəbləri, Nişapur, Təsəvvüf və ürfan.

Nişapur İslam dünyasının ən mühüm elmi mərkəzlərindən biri hesab edilirdi. Buranın zəngin kitabxanaları və elmi mərkəzləri mövcud idi. Bu şəhərdə Şafi və Hənəfi məzhəbinə aid bir neçə mədrəsənin fəaliyyət göstərdiyi bilinir. Moğolların hücumları ərəfəsində qanlı hadisələrdə Hənəfilərin 8, Şafilərin 17-dən çox mədrəsəsi dağıdılmışdır. İbn Əsir (XII-əsrdə) qeyd edir ki, Nişapur ən böyük müsəlman şəhəri olması ilə yanaşı, eyni zamanda, elmi mərkəz hesab olunurdu. Ancaq, Qoz tayfaların hücumu nəticəsində bu şəhər dağıdılmış və yağmalanmışdır. Bu dövr dini elmlərin inkişaf etdiyi və dini təəssübkeşliyin yayğın olduğu zaman, əqli və fəlsəfi elmlər qadağan edilmişdir. Nişapur şəhəri sosial-mədəni və islami elmlərin inkişafı, həmçinin ərəb və fars ədəbiyyatının inkişafı baxımdan nəinki, Bağdad və Buxara səviyyəsinə çatmış, hətta demək olar ki, onları keçmişdir. Əttarın bu sosial-mədəni mühitdən təsirlənməməyi mümkün deyildir. Qeyd etmək istərdim ki, o, burada İslamı elmləri dərindən öyrənmişdir. Ancaq, buna baxmayaraq o, bəzən avam camaatın dini təəssübkeşliyinin təsirindən də kənarda qala bilməmişdir.

Əttara görə, əqli elmləri din yolunda fəda etmək lazımdır. Bu məqsədə nail olduqdan sonra, sufilərin yolu ilə addımlamaq lazımdır ki, ilahi zövq, saliki həqiqət aləminə və kamala çatasan. Bu səbəbdən də, Əttar dini elmlərin üstünlüyünü vurğulayaraq qeyd edir ki: “Həqiqi elm, dini elmlərdir, bu elmlər fiqh, təfsir və hədisdən ibarətdir, kimsə bu elmlərdən kənarda, başqa yolla getsə doğru yolda deyildir” (2, s. 65). Təbii ki, Əttarın bu ifadəsini bir mənalı anlamaq mümkün deyildir.

Yuxarıda qeyd edilənlərdən belə bir nəticəyə gəlinir ki, Əttarın uşaqlıq və yeniyetməlik dövründə onun doğulduğu və böyüdüyü şəhər, dövrünün ən böyük mərkəzlərindən olmuş və İslami elmlər baxımdan məşhur mərkəzlərdən biri kimi tanınmışdır. Eyni zamanda, bu şəhər sufi mərkəzlərindən biri hesab edilirdi. Burada, mədrəsə və xanəgahların çox olması Nişapurlu istedadlı və ağıllı gənclərin bu dövrdə mədrəsə və xanəgahlara maraq göstərmələrinə səbəb olmuşdur. Təsəvvüf yolunda irəliləmək istəyən hər bir insan xanəgahlara pənah aparırdılar. Əttar da bu gənclərin arasında idi. Baxmayaraq ki, filosof və yeni düşüncəyə qarşı olanların arasında mübarizə hələ geniş vüsət tapmamışdır, ancaq cəmiyyətdə etiraz edənlərin sayı kifayət qədər idi. Alim və mütəfəkkirlərin əsərlərində tənqid və satirik üslub Əttarın məsnəvilərindəki qədər çox deyildir. Əttarın məsnəvilərində tənqid və satirik üslub əsas hesab edilir və şairin kəlamlarının səmimiliyindən anlamaq olar ki, şair öz şəxsi fikirlərini dəlilərin, ahılların dilindən nəql edirdi. Əlbəttə, bu satirik hücumların obyekti hesab edilən məqam sahibləri, bu etiraz səslərini heç vaxt ciddi qəbul etmirdilər. Bu səbəbdən də, onlar Əttarı susdurmağa belə səy göstərmirdilər. Xalqın əksəriyyəti keçmiş zamanlardan özlərinə təlqin etmişdirlər ki, düz və doğru sözü divanələrdən dilindən eşitmək lazımdır. Onlar, “təqiyə” və fikirlərini gizlədərək öz müxalifləri tərəfindən ehtimal edilən zərərdən qorunurdular, ancaq bu sözlər ağızdan ağıza nəql edilirdi. Üst-üstə Əttarın məsnəvilərində məcnunların və vurğun insanların bu növ satiralardan ibarət onlarca hekayələri mövcuddur. Belə görünür ki, Şeyx Əttarın yaşadığı dövrdə Nişapurda bu tip insanların sayı çox olmuşdur.

Əttarın müridləri öz tənqidi sözlərini izhar edir, heç kəsdən qorxmayaraq yerdən göyə qədər, hər bir şey haqqında cəsarətlə suallar verirdilər. Bu tərəfdən də, şəriətdə məcnun və divanələr üçün heç bir cəza nəzərdə tutulmadığına görə, onlara heç bir irad tutulmurdu. O, bir başqa yerdə divanələrin dilindən həsrət və təəssüflə fəryad edərək qeyd edir ki, “Ya rəbb, əgər məni bu pis gündə aparırsansa, dünyaya gətirməyinin səbəbi nə idi?” (1, s.45). Bir başqa hekayədə bir divanədən soruşurlar ki, Allahı tanıyırsan? Cavab verir ki, “Necə tanımayım ki, məni belə O, yaratmışdır? Məni öz şəhər və diyarımdan qovmuş və ürəyimdən qərarı oğurlamışdır”(1, s. 76).

Əttar, hətta zahid üləmalar və yoxsulların dilindən elə nöqtələrə işarə edir ki, 800 il ondan sonrada nadir hallarda bunlarla üzləşmək olur. Eyni zamanda, torpaq daşıyan bir qoca, Sultan Mahmud Qəznəvinin qarşısında dayanır, onun mal və mülkünü haram hesab edərək ona lənət edir, belə ki, hökmdar çoxlu mal və mülkə sahib olmasına rəğmən, yenə də gecə-gündüz dərvişlərin malını mənimsəyirdi. (3, s. 59) Əttar böyük məharətlə cəmiyyətdə olan bu cür problemləri hekayələrində işıqlandırır. Cəmiyyətdə olan bu problemlərin həll yollarını divanələrin və dərvişlərin dilindən cəmiyyətin ən üst təbəqəsinə çatdırmağa çalışırdı.

Çeğanilərin məşhur əmirlərindn olan Al-Muhtac, həmçinin Simcurilər bu şəhəri öz qərargahına çevirmişdirlər. Sultan Mahmud Qəznəvinin qardaşı Nəsir ibn Nəsrəddin də Nişapur şəhərində Qəznəvilərin ordu başçılığı vəzifəsini yerinə yetirirdi və Nişapur Qəznəvilərin ikinci paytaxtı hesab edilirdi. XII əsr İran tarixində ən dəyərli dövr olmuşdur, hərçənd ki, fars poeziyası və ədəbiyyatının parlaq nümunələri İslamla bütövləşmişdir və elm, fəlsəfə, irfan və təsəvvüf haqqındakı mətnlərin bir çoxu bu dövrdə fars ədəbiyyatının məhsulu və ya təsiri nəticəsində yaranmışdır. Eyni zamanda, bu dövr böhranlı və təlatümlü dövr də hesab edilirdi.

Digər yerli sülalələr o cümlədən, Səlğərilər Farsda, Atabəylər Azərbaycanda və Həzarəsbilər Lorestanda hakimiyyətdə idilər. Şamda Səlcuqlular digərlərindən daha çox gücə malik idilər. Hələ səlib yürüşlərinin ağır nəticələrini unutmamış müsəlmanların başına daha böyük bir bəla gəlmişdir. Moğol sərkərdəsi Çingiz xan, Məhəmməd Xarəzmi şah məmurları tərəfindən qətlə yetirilmiş tacir qismində olan işçilərin qisasını bəhanə edərək İrana hücum etmişdir. Bu vəhşi və talançı etnos hücum etdiyi millətləri sivilizasiya və mədəniyyətləri ilə birgə sarsıtdı və onların siyasi, ictimai, iqtisadi və mədəni quruluşunu tam dağıtdı, belə ki, bu millətlər uzun illər öz tarixi kimliklərindən ayrı düşdülər. Elm mərkəzləri viran edildi, müxtəlif islami və qeyri-islamı elmlər, həmçinin alimlərin irfan haqqındakı əsərlərinin əksəriyyəti yandırıldı.

Nəcməddin Kübra, Fərideddin Əttar və s. kimi alim və şairlər zalım moğolların hücumları nəticəsində şəhid edildilər. Hərçənd ki, Şeyx Əttarın dövründə ictimai baxımdan xaos və geriləmə son həddinə çatmışdır, amma məhz bu dövrdə elm, ədəbiyyat və təsəvvüf ən parlaq dövrlərini yaşayırdı. Bu dövrdə “Qoz” tayfaları İranın şimal şəhərlərində yaşayırdılar. XI əsrin sonlarından etibarən, bu tayfalar İran ərazisinin mərkəzi bölgələrinə köçlərini başlatdılar. Başlanğıcda, Buxarada məskun-laşan Səlcuqlular, sonralar İraq və Azərbaycana köçdülər. Bu etnosun İranı istilası zülm, qətl və qan tökməklə müşayiət edilirdi. Sultan Səncər dövründə onlar əhalini incitmədən Bəlx şəhəri ətrafında yaşayırdılar. Amma, Sultan Səncərin əmiri Qmac onlardan şübhələnməyə başladı və onlara Bəlx bölgəsini tərk etmələrini əmr etdi. Qozlar bu əmrə məhəl qoymadılar və başqa tayfaları ilə birləşərək əmir Qmacla müharibə etdilər. Bu müharibədə əmir məğlub oldu və Qozlar qarətə və əhalini əsir götürməyə başladılar. Əmir onlardan Sultan Səncərə şikayət etdi, Sultan Səncər onları fəth etdiyi torpaqları tərk etməyə çağırdı. Qozlar qəbul etmədilər, aralarında baş vermiş müharibədə Sultanın əmirləri qətlə yetirildi və Sultan özü isə əsir düşdü. Qozlar Sultanı öldürməyib onu öz Sultanları kimi qəbul etdilər. Elə bu etnosun qətl və qarəti də bu zamandan başlandı. Qətl, qarət və talanların misli bərabəri yox idi. Moğol hücumundan əvvəl Qoz etnosunun dəhşətli müsibəti İranın məzlum millətinin başına gələn ən böyük bəla idi. Şəhərlər vaxt aşırı bir neçə zalım və qaniçən əmirlərin vasitəsi ilə viran edilirdi və qətl, cinayət və insanlara qarşı hörmətsizlik və təhqir geniş vüsət almışdır.

Dini mühitə gəldikdə isə, Nişapur şəhərin əhalisinin əksəriyyəti sünni məz-həbinin “Şafi” qoluna etiqad edirdilər. Onların az bir hissəsi isə “Hənəfi” qoluna bağlı idilər. Əhalinin bir qismi isə “Şiə”, digər bir qismi isə “Kəramilərdən” hesab edilirdi. Kəramilər Sultan Mahmud Qəzvinin dövründə hakimiyyətə gələrək, şiələr ilə düşmənçilik edir və onlara təzyiq göstərirdilər. Şəhərdə qeyri-müsəlmanlardan da bir qrup yaşayırdı. Məhəmməd ibn Münəvvər “Əsrarut-töhvid” kitabında yazır ki, Nişapurda bir qrup yəhudi və xristian da yaşayırdı. Bu şəhərdə kilsə də mövcud olmuşdur. Bu məscidləri xorasanlı Əbu Müslim inşa etmiş, Əmir ibn Leys Səffari isə təmir etdirmişdir. Bu da ona səbəb olmuşdur ki, sufilər də özləri üçün mərkəzlər inşa etsinlər və orada təzkiyeyi nəfs edib camaatı irşada dəvət etsinlər. O dövrdə, Nişapur şəhərində sufilərin məşhur xanəgahlarına misal olaraq Sənduqi, Tusi, Əbülfəz Ələ-midul Xəşab, həmçinin Məhəmməd və Səlimi xanəgahlarını göstərmək mümkündür.

Nişapur şəhərində sufilərə məxsus başqa növ mərkəzlər də mövcud idi ki, bunlar yoldan keçən dərvişlərin istirahət etməsi üçün nəzərdə tutulurdu. Bunlara misal Əbu Səid ibn Əbul-Xeyr mərkəzlərini və ona bənzər digərlərini göstərmək mümkündür.

Əttarın dini etiqadına gəldikdə isə,onun əsərlərindən məlum olur ki, o sünni məzhəbinə etiqad etmişdir. Onun üç xəlifəyə olan odlu-alovlu məhəbbəti və “Xosrovnamə” məsnəvisində Şafi və Əbu Hənifəyə həsr etdiyi mədhiyyələr, həmçinin “Təzkirətul- övliya” əsərində sünni liderlərinə göstərdiyi hörmət və ehtiram onun sünni olmasının inkar edilməz bir sübutudur (3, s. 37-40; 1, s. 32-40). Eyni zamanda, qeyd edilənlərə rəğmən, Qazi Nurullah Şüştəri onun Həzrəti Əli haqqındakı fikirləri, məhəbbət və hörmətlinə əsaslanaraq onu əsl şiə hesab etmişdir.

Xülasə:Nişapur İslam dünyasının ən mühüm elmi mərkəzlərindən biri hesab edilirdi. Buranın zəngin kitabxanaları və elmi mərkəzləri mövcud idi. Bu şəhərdə Şafi və Hənəfi məzhəbinə aid bir neçə mədrəsənin fəaliyyət göstərdiyi bilinir. Moğolların hücumları ərəfəsində qanlı hadisələrdə Hənəfilərin 8, Şafilərin 17-dən çox mədrəsəsi dağıdılmışdır. Moğol sərkərdəsi Çingiz xan, İrana hücum etdi zaman-da, bu vəhşi və talançı etnos hücum etdiyi millətləri sivilizasiya və mədəniyyətləri ilə birgə sarsıtdı və onların siyasi, ictimai, iqtisadi və mədəni quruluşunu tam dağıtdı, belə bir xaus dövrdə ƏttaraNişapuri yaşadı və yaratdi.

ƏttaraNişapuri görə, əqli elmləri din yolunda fəda etmək lazımdır. Bu məqsədə nail olduqdan sonra, sufilərin yolu ilə addımlamaq lazımdır ki, ilahi zövq, saliki həqiqət aləminə və kamala çatasan. Əttarın məsnəvilərində tənqid və satirik üslub əsas hesab edilir və şairin kəlamlarının səmimiliyindən anlamaq olar ki, şair öz şəxsi fikirlərini dəlilərin, ahılların dilindən nəql edirdi.

Əttar böyük məharətlə cəmiyyətdə olan bu cür problemləri hekayələrində işıqlandırır. Cəmiyyətdə olan bu problemlərin həll yollarını divanələrin və dərvişlərin dilindən cəmiyyətin ən üst təbəqəsinə çatdırmağa çalışırdı. Əttarın dini etiqadına gəldikdə isə,onun əsərlərindən məlum olur ki, o sünni məzhəbinə etiqad etmişdir. Onun Həzrəti Əli haqqındakı fikirləri, məhəbbət və hörmətlinə əsaslanaraq onun nə qədər obyektiv və tolerant düşüncəyə malik olmasını göstərir.

Ключевые слова: Аттар Нишапури, социально-культурная среда, исламский мир, Шафи и Ханафитские конфессии, Нишапур, мудрость и суфизм.

Резюме

Нишапур, считался одним из самых важных научных центров исламского мира. Здесь были богатые библиотеки и научные центры. В этом городе известна деятельность медресе (школ), принадлежащих Шафи и Ханафитским конфессиям. Накануне нападения монголов, во время кровавых событий были уничтожены 8 школ Ханафитов и более 17 школ Шафитов. Монгольский командир Чингисхан, во время нападения на Иран со своим диким и разрушительским этносом, потряс народы вместе с цивилизацией и культурой, полностью разрушил их политическую, общественную, экономическую и культурную структуры, в такое хаотическое время жил и творил Аттар Нишапури.

По мнению Аттар Нишапури, умственные науки следует принести в жертву религии. После достижения этой цели, надо идти по стопам суфиев, чтобы достичь божественного блаженства, царства реальности и совершенства. В куплетах Аттар главным считается критика и сатирический стиль, из искренности слов поэта можно понять, что поэт свое личное мнение пересказывал с уст безумных и пожилых.

Аттар в своих рассказах умело освещает такие проблемы в обществе. Для решения этих проблем в обществе он стремился доносить до верхнего слоя общества эти проблемы путем уст дервишей и безумных.

Что касается религиозной веры Аттар, то по его произведениям становится ясно, что он был суннитом. Его мысли о Хазрат Али, основываясь на его любви и уважении к нему, показывает, насколько он обладает объективными и толерантными мыслями.
Fars dilində ədəbiyyat

1. 
   عطارنیشابوری، منطق الطیر. به کوشش صادق گوهرین. تهران. ترجمه ونشر کتاب. سال1342.
   
2. 
   عطارنیشابوری، تذکره الاولیا. به کوشش محمد استعلامی. تهران: زوار، سال 1346.
   
3. 
   عطارنیشابوری، مصیبت نامه به تصحیح نورانی وصال: انتشارات زوار، سال1338.
   
4. 
   عطارنیشابوری، تذکره الاولیا. به کوشش محمد استعلامی. تهران: زوار، سال 1346.
   
5. 
   عطارنیشابوری، مصیبت نامه به تصحیح نورانی وصال: انتشارات زوار، سال1338.
   

İRANDA ELAT TAYFALARI İLƏ BAĞLI HƏYATA KEÇİRİLƏN SOSİAL SİYASİ TƏDBİRLƏR BƏXTİYARİ VƏ QAŞQAY TAYFALARININ TİMSALINDA
Əlirza Maliki

AMEA-Hüquq və Fəlsəfə institutunun dissertanti

[e-mail].
Açar sözlər:İran, Bəxtiyari və qaşqay tayfalar, Rza şah Pəhləvi, tayfa quruluşu, köçəri maldarlıq, mərkəzi dövlət, ictimai struktur, köçəri sistem

Ключевые слова: Иран, племена БахтиярииКашкаи, Реза-шахПехлеви, племенная структура, кочевоескотоводство, центральное правительство, социальная структура, миграционнаясистема.

Qaşqay və Bəxtiyari ellərinin tayfa quruluşlarının təhlili və onların İranın mərkəzi siyasi sistemi ilə əlaqələrinin araşdırılması, xüsusilə Rza şahın hakimiyyəti dövründə onların bu siyasi quruluşa inteqrasiya olunub olunmaması İranın siyasi sosiologi-yasında diqqəti cəlb edən maraqlı mövzulardan biridir. Müqayisəli təhlil əsasında bu tayfaların sosial quruluşunun (ictimai, iqtisadi, siyasi, mədəni, hərbi və ekoloji) mər-kəzi siyasi struktura təsiri imkanları və nəticələri müəyyən edilə bilər. Təqdim edilən araşdırmada Bəxtiyari və Qaşqay ellərinin özünəməxsus xüsusiyyətləri, dövlətin məskunlaşma siyasətinin tayfa quruluşuna təsiri məsələləri nəzərdən keçirilmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Bəxtiyari eli özünəməxsus tayfa quruluşuna malik ol-duğuna görə siyasi struktura daha tez inteqrasiya olunmuşdur, lakin Qaşqay tayfaları siyasi hakimiyyətə müqavimət göstərərək bu prosesdən kənarda qalmışlar. Bəxtiyari tayfalarının siyasi struktura asanlıqla uyğunlaşmalarının və məskunlaşmalarının əsas səbəblərindən biri də onların fars dilli olmalarıdır.

Qaşqay və bəxtiyari tayfalarının özünəməxüsus xüsusiyyətləri onların siyasi struk-turla əlaqələrinə təsir etmişdir. Qeyd edilməlidir ki, tayfa quruluşu yalnız ibtidai icma dövründə mövcud olmamışdır, müasir ənənəvi cəmiyyətlərdə də rast gəlinir.

Məlumdur ki, tayfa quruluşunun əsaslarında qohumluq əlaqələri, dil birliyi, soy və qan yaxınlığı, həmçinin ümumi tarixi, siyasi, ictimai-mədəni şərait durur. İranda yaşayan elat cəmiyyətləri digər iki cəmiyyətlərdən, yəni kənd və şəhər cəmiyyətlərin-dən fərqlənir. Elatların əsas məşğuliyyəti köçəri maldarlıqdır. Köçəri elatlara el, əşirət, tayfa, qəbilə və buna oxşar digər adlar verilmişdir. Elmi ədəbiyyatda el, tayfa, qəbilə və əşirətlər fransız və ingilis dillərindən götürülmüş iki terminlə ifadə edilir və hər iki termin bədəvi həyatın xüsusiyyətlərini əks etdirir. Fransız dilindən götürülmüş birinci termin çobançılıq sisteminə əsaslanan köçəri həyat tərzini ifadə edir. Bu zaman mövsümlə əlaqədar olan, yəni yaylaq və qışlaq məişətinə əsaslanan köçəri sivilizasiya nəzərdə tutulur. İngilis dilindən götürülmüş ikinci termin müəyyən ərazi çərçivəsində qohumluq sisteminə söykənən və müstəqil siyasi, ictimai sistemə malik olan qrupu, yəni oturaq həyat tərzi keçirən, lakin mal-qaranı isti fəsillərdə yaylağa aparan köçmə maldarları ifadə edir. Bu baxımdan, İran elatlarının mədəni, coğrafi, qohumluq, dil, din və soy fərqlərinə malik olan bəxtiyari və qaşqay tayfalarının nümunəsində öyrənilməsi xüsusi maraq doğurur. Hər hansı bir elat cəmiyyətinin tədqiq edilməsi müxtəlif amillərin nəzərə alınmasını zəruri edir. Bu, yalnız qohum-luq, müştərək soy, qan birliyi deyil, həm də siyasi, iqtisadi amilləridir. Elat tayfalarını digər cəmiyyətlərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyət onların köç etməsidir. Köçəri həyat tərzinin özünəməxsusluğu müştərək ərazinin və yurdun, konkret köç yollarının olması və daim bir məntəqədən digər məntəqəyə hərəkət etməklə bağlıdır. İranda elatların ərazisi, otlaq sahələri, el yolları, bir sözlə elatlara məxsus torpaq mülkiyyəti müəyyən edilmişdir (1, s.65-76). Beləliklə, elatlar yüksək sosial birlik və ictimai nəzarətə malik olan siyasi, iqtisadi, ictimai-mədəni qrup hesab edilir. Burada fərdilik itir, tayfa daxilində əriyir. Məhz bu xüsusiyyət tayfanın cəmiyyətə inteqrasiya olunmasına mane olan əsas amillərdən biri kimi nəzərdən keçirilməlidir. Elatların cəmiyyətə zəif inteqrasiyası müəyyən mənada milli dövlətin strukturuna ziddir. XX əsrin əvvəllərinə qədər mövcud ənənəvi dövlət strukturu köçəri tayfa quruluşu ilə uyğunlaşa bilirdi və elat cəmiyyətlərinə nəzarət, yaxud onların idarəçiliyə cəlb edil-məsi ilə bağlı ənənəvi mexanizmlər işləyirdi. Bu dövrdə klassik siyasi strukturlarda elat tayfa quruluşu ilə bağlı dərin və geniş islahatlar aparılmasına ehtiyac olmamışdır.

İranın siyasi tarixində elat cəmiyyətləri daim mərkəzi dövlət hakimiyyəti ilə qarşı-lıqlı əlaqədə olmuş, köçəri tayfalar təcrid olunmuş və passiv bir qurum hesab edilmə-mişlər. Elat cəmiyyətlərin mərkəzi hökumətlə sıx qarşılıqlı əlaqələrinin olmasının əsas səbəbi hakimiyyətin mənşəyinin elat tayfaları ilə bağlı olmasıdır [2, s.55-63].

Pəhləvi hökuməti dövründə elatların ictimai, iqtisadi, hərbi, mədəni, dini, dil və soy funksiyaları, elat tayfaları arasındakı əlaqələr, həmçinin elatların dövlətlə əlaqə-lərinin xüsusiyyətləri dəyişməyə başladı. Nəzəri baxımdan elat köçəri sisteminin saxlanması qeyri-mümkündür, belə ki, müasir şəraitdə mərkəzi dövlətlə elat köçəri cəmiyyətləri arasındakı ziddiyyətlər qarşıdurmaya və dövlətin zorakı və sərt müda-xiləsinə səbəb olur. Bununla belə elat tayfa quruluşunun fərqli xüsusiyyətləri (ictimai, siyasi, iqtisadi, mədəni, dil, soy baxımdan) onların mövcud cəmiyyətə inteqrasiyasını çətinləşdirir. İranın Rza şah Pəhləvi dövründəki tarixi buna əyani sübutdur. Rza şah köçəri tayfaların məskunlaşdırılması planını həyata keçirərkən ilk mərhələdə tayfa başçılarını əsas maneə kimi görürdü və onlara qarşı hərbi vasitələr-dən istifadə etmişdi. Bir tərəfdən elatların öz ənənələrinə bağlılığı, onların kənd və şəhər həyat tərzinə maraqlı olmaması, digər tərəfdən köçərilərin məskunlaşması ilə bağlı struktur islahatların bilavasitə mərkəzi dövlət hakimiyyəti tərəfindən həyata keçirilməsi bu prosesin uğursuzluğunun əsas səbəbləri kimi çıxış etmiş oldu. Belə ki, Rza şah hökumətinin süqutundan sonra bir çox elat tayfalar yenidən köçəri maldar-lıqla məşğul olmağa başladılar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, məskunlaşma ilə bağlı islahatlar Bəxtiyari tayfa birliyi tərəfindən daha asanlıqla qəbul edilsə də, qaşqaylar bu prosesə uzun müddət müqavimət göstərdilər. Bu məsələnin əsas səbəb-lərini mərkəzi dövlətin yürütdüyü siyasətin elatların ictimai strukturuna ziddi olma-sında axtaraq lazımdır [3, s.94-118].

Hökumətin köçəri tayfaların məskunlaşması ilə bağlı siyasətinin uğursuzluğunu başa düşmək üçün Bəxtiyari və Qaşqay tayfalarının ictimai strukturlarını müqayisəli təhlil etmək məqsədəuyğun olardı.

Köçəri tayfaların (Bəxtiyari və Qaşqay) strukturunun müqayisəli sosioloji analizi, onların hakim siyasi rejimlə (Rza şah dövrü) əlaqələrinin araşdırılması İranın siyasi sosiologiyasının ən aktual məsələlərindən biridir. Bu zaman tayfa sistemlərinin (ictimai, iqtisadi, siyasi, mədəni, hərbi, ekoloji) mərkəzi siyasi strukturla qarşılıqlı təsir səviyyəsi, siyasi idarəçiliklə uzlaşması imkanları və nəticələri təhlil edilir. Qeyd edə bilərik ki, İran sosiologiyasında məsələ bu şəkildə qoyulmamışdır, yalnız tarixi vəziyyət şərh edilmişdir.

Məlumdur ki, elat cəmiyyətlərinin əsasları yalnız qohumluq, dil, soy, məzhəb və ya qan bağlılıqlarına söykənmir, həm də tarixi, siyasi, ictimai, iqtisadi və mədəni şəraitin tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Çox zaman elat cəmiyyətləri ilə siyasi haki-miyyət arasında yaranmış əlaqə hakim syasi rejim və tayfa quruluşunun mahiyyətin-dən asılı olaraq müəyyənləşir. Bu baxımdan, coğrafi, mədəni, dini, dil, soy və qo-humluq əlaqələrinə görə fərqlənən İran elatlarının, o cümlədən bəxtiyari və qaşqay tayfalarının hakim siyasi rejimlə münasibətləri də fərqli olmuşdur.

Araşdırmalara əsasən qeyd etmək olar ki, hər hansı bir elatın yaranması qohumluq, müştərək soy, qan qohumluğu ilə yanaşı, həm də müxtəlif siyasi, iqtisadi amillərlə bağlıdır. Məlumdur ki, elat cəmiyyətlərini digər cəmiyyətlərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyət onların köçəri həyat sürmələridir, belə ki, müştərək ərazi və ya yurdun mövcud olması, konkret el yolları və daim bir nöqtədən digər nöqtəyə hərəkət etmək yalnız elatlarda, yaxud köçəri tayfalarda müşahidə edilir. İranda elatların köç etdik-ləri ərazilər, yollar, həmçinin onların mailik olduğu otlaq sahələri məlumdur. Məhz bu baxımdan elat cəmiyyətini vahid ictimai, iqtisadi, siyasi və mədəni struktur hesab etmək olar, çünki burada yüksək ictimai nəzarət və möhkəm sosial birlik mövcuddur. Fərdin tayfa daxilində “mən”ini itirməsi onun daha yüksək ictimai birliyə inteqrasiya olunmasına mane olur, özgələşməsinə gətirir [4, s.88-89]. Bu baxımdan tayfa quru-luşu dövlətin məqsədlərinə uyğun gəlmir. XX əsrin əvvəllərində elat cəmiyyətlərinin quruluşu ənənəvi dövlət quruluşu ilə uzlaşırdı, elat cəmiyyətlərinə xas nəzarət vasitələri dövlətin ənənəvi idarəçilik mexanizmləri ilə üst-üstə düşürdü və bu səbəb-dən hakim siyasi sistemlər elat tayfalarında dərin dəyişikliklərin edilməsinə ehtiyac hiss etmirdilər. İranın siyasi tarixinə nəzər saldıqda görmək olar ki, elat cəmiyyətləri ilə mərkəzi dövlət arasında sıx qarşılıqlı əlaqələr olmuşdur və elat cəmiyyətləri təcrid edilmiş və qeyri-fəal bir quruluş olmamışdır. Bunun əsas səbəbi mərkəzi hökumətin elat tayfa quruluşuna arxalanması idi. Lakin Pəhləvi sülaləsinin hakimiyyəti döv-ründə elatların ictimai, iqtisadi, hərbi, mədəni, dini, dil və soy funksiyaları və onların mərkəzi dövlətə təsiri imkanları, dövlətin elatlarla əlaqəsi, həmçinin elat tayfalarının bir-birlərilə qarşılıqı əlaqələri dəyişikliklərə məruz qaldı. Rza şah elatların məskun-laşması layihəsini həyata keçirmək üçün birinci mərhələdə onlara qarşı hərbi güc tətbiq etdi, elat cəmiyyətlərinin iqtisadi və ictimai quruluşunu dəyişməyə təşəbbüs göstərdi. Rza şahın süqutundan sonra məcburi məskunlaşma prosesi də tənəzzül etdi. Bəxtiyari tayfaları mərkəzi dövlətin məskunlaşdırma siyasətini qəbul edərək oturaq həyata keçsələr də, qaşqaylar bu prosesə ciddi müqavimət göstərdilər [5, s.24-44]. Zənnimizcə, məskunlaşmaya fərqli münasibətin əsas səbəbləri elatların özünəməxsus tayfa quruluşu ilə bağlı olmuşdur. Bu məsələni aydınlaşdırmaq üçün bəxtiyari və qaşqay tayfalarının quruluşlarının müqayisəsi vacibdir.

Ənənəvi olaraq hər bir elat özünəməxsus iqtisadi, siyasi, mədəni və ictimai quru-luşa malik olur. Bu, tayfaların daxili şaxələnməsi və dinamikliyi əsasında formalaşır. Elat tayfaların bütün oxşarlıqlarına rəğmən onların arasında fərqlər də müşahidə olunur. Bu fərqlər ilk növbədə onların strukturu və ayrı-ayrı boylarına verilən xüsusi adlarda nəzərə çarpır. Bu proses bəxtiyari və qaşqay tayfalarının sruktur quruluşunda da izlənilir.

Xülasə: Qaşqay və bəxtiyari ellərinin tayfa quruluşlarının təhlili və onların İranın mərkəzi siyasi sistemi ilə əlaqələrinin araşdırılması, xüsusilə Rza şahın hakimiyyəti dövründə onların bu siyasi quruluşa inteqrasiya olunub olunmaması İranın siyasi sosiologiyasında diqqəti cəlb edən maraqlı mövzulardan biridir. Müqayisəli təhlil əsasında bu tayfaların sosial quruluşunun (ictimai, iqtisadi, siyasi, mədəni, hərbi və ekoloji) mərkəzi siyasi struktura təsiri imkanları və nəticələri müəyyən edilə bilər.

Bəxtiyari eli özünəməxsus tayfa quruluşuna malik olduğuna görə siyasi struktura daha tez inteqrasiya olunmuşdur, lakin Qaşqay tayfaları siyasi hakimiyyətə müqa-vimət göstərərək bu prosesdən kənarda qalmışlar. Bəxtiyari tayfalarının siyasi struk-tura asanlıqla uyğunlaşmalarının və məskunlaşmalarının əsas səbəblərindən biri də onların fars dilli olmalarıdır.

XX əsrin əvvəllərində elat cəmiyyətlərinin quruluşu ənənəvi dövlət quruluşu ilə uzlaşırdı, elat cəmiyyətlərinə xas nəzarət vasitələri dövlətin ənənəvi idarəçilik mexa-nizmləri ilə üst-üstə düşürdü və bu səbəbdən hakim siyasi sistemlər elat tayfalarında dərin dəyişikliklərin edilməsinə ehtiyac hiss etmirdilər.

Pəhləvi hökuməti dövründə elatların ictimai, iqtisadi, hərbi, mədəni, dini, dil və soy funksiyaları, elat tayfaları arasındakı əlaqələr, həmçinin elatların dövlətlə əlaqə-lərinin xüsusiyyətləri dəyişməyə başladı. Nəzəri baxımdan elat köçəri sisteminin saxlanması qeyri-mümkündür, belə ki, müasir şəraitdə mərkəzi dövlətlə elat köçəri cəmiyyətləri arasındakı ziddiyyətlər qarşıdurmaya və dövlətin zorakı və sərt müda-xiləsinə səbəb olur. Rza şah elatların məskunlaşması layihəsini həyata keçirmək üçün birinci mərhələdə onlara qarşı hərbi güc tətbiq etdi, elat cəmiyyətlərinin iqtisadi və ictimai quruluşunu dəyişməyə təşəbbüs göstərdi. Rza şahın süqutundan sonra məcburi məskunlaşma prosesi də tənəzzül etdi. Bəxtiyari tayfaları mərkəzi dövlətin məskunlaşdırma siyasətini qəbul edərək oturaq həyata keçsələr də, qaşqaylar bu prosesə ciddi müqavimət göstərdilər.

Резюме:

Дан анализ племенной структуры народов БахтиярииКашкаи и исследование их связей с центральной политическойсистемой Ирана. Одна из интересныхтем,привлекающаявнимание в политической социологииИрана есть то, что были ли они интегрированы в этуполитическую структуру, особенно во время правленияРеза-шаха. На основесравнительного анализаможет быть установлено влияние возможностей ирезультатовсоциальнойструктуры этихплемен (социальная, экономическая, политическая, культурная, военнаяи экологическая) в центральнуюполитическую структуру.

НародБахтияри, имея свою собственнуюплеменнуюструктуру, быстрееинтегрировался в политическуюструктуру, но племена Кашкаи, оказывая сопротивление политической власти,остались за пределамиэтого процесса. Еще одной из причин легкой адаптации ипоселенияплемен Бахтияри в политическую структурубыло то, чтоони говорили на персидском языке.

В начале ХХ векаструктураобщества «элат»согласовывалась с традиционной государственной структурой,механизмы контроля, свойственные обществам «элат»,совпадали с традиционными управляющими механизмами государства и поэтому правящиеполитические системы нечувствовалинеобходимости внесения глубоких изменений вэлатскиеплемена.

Во времяправленияПехлевиначали меняться социальные, экономические,военные, культурные, религиозные, языковые и фамильные функции, отношения между элатскими племенами, а также начали меняться особенности связи с правительством. Теоретическиневозможно оставитьэлатскуюкочевуюсистему, так как, внынешних условияхпротиворечия междуцентральным правительством икочевымиобщинами становятся причиной противостояний инасильственного ижестокого вмешательствагосударства. Резашах, чтобы реализовать проект поселенияплемен,на первом этапеприменил военнуюсилу противних, проявил инициативу изменения экономической и социальной структурыэлатских обществ.После паденияРеза-шахараспался и процесс вынужденного поселения. Хотя племена Бахтияриприняли политику поселения центрального правительства, Кашкаи серьезносопротивлялись этомупроцессу.
Ədəbiyyat
1.Ali Akbar Kajbaf, Mojtaba Mansoorian, Arbabisarjou Azizollah Bakhtiaris' Status within Iranian Ethnic Identity. World of Sciences Journal, 2007, Volume: 1 Issue: 6 Pages: 65-76

2جوری ، حسین ، بایات ، پیوستگی قومی و تاریخی اوغوز ، ایل های قشقایی ایران ، قبیله (قایی – قشقایی ) انتشارات نوید ، شیراز ، 1378

3.Stocqueler J.H. 15 Months Pilgrimage through Untrodden Tracts of Khuzistan and Persia, in a Journey from India to England, London, 1832, II, pp. 94-118

4. Housego J. Tribal Rugs, London, 1978, pp. 13, 14, 22, 23, pls. 52, 54-59, 64, 88-89

5. Garthwaite G.R. “The Bakhtiyari Khans, the Government of Iran and the British, 1846-1915”,  IJMES 3/1 , 1972, pp. 24-44