Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Taleh Xəlilov, Natiq Məlikov. Ali məktəblərdə mühazirə və seminar məşğələlərinin
təşkili və keçirilməsi yolları 
71 
Tez-tez tez nüfuz qazanma problemi ilə məşğul olan gənc 
mühazirəçi, tələbləri artırmaq, özləri ilə tabeliyində olanlar ara-
sında məsafəni artırmaq yolu ilə getməyə çalışır, inanır: nə 
qədər sərt, qadağalar, məhdudiyyətlər, bir o qədər yaxşıdır. 
Təzyiq hiss edən dinləyici çox vaxt passiv-qoruyucu 
mövqe tutur. Bu münasibət onun mütəxəssis və şəxsiyyət kimi 
formalaşmasına mənfi təsir göstərir. Tələbələrin münasibətini 
dəyişmək üçün mühazirəçi onlara öz münasibətini dəyişməlidir 
(44, s. 84). 
Əməkdaşlığa yeni münasibətin formalaşmasının üç mər-
hələsi var. Birinci mərhələdə tələbələrlə tanış olan zaman mü-
hazirəçi onlara mühazirələrin necə keçəcəyini söyləyə bilər. 
Birinci mərhələnin uğuru ondan ibarətdir ki, dinləyicidə bir 
şəxs və peşəkar kimi mühazirəçi ilə ünsiyyət qurmaq istəyi 
yaranır. İkinci mərhələnin əsasını bütün problemlərin müəllim-
lər və tələbələr (kursantlar, tələbələr) tərəfindən birlikdə həll 
edilməsini nəzərdə tutan əməkdaşlıq əlaqələri təşkil edir. 
Tərəflər əməkdaşlıq etməklə problemi birlikdə düşünür və çıxış 
yolu axtarırlar. Buna görə də, mühazirəçinin əməkdaşlıq nü-
mayiş etdirməsi üçün - bu, əlçatmazlıq və soyuqluq zirehinə 
bağlanmaqdansa, dinləyiciyə dərslə bağlı hisslərini səmimiy-
yətlə söyləmək deməkdir. Üçüncü mərhələdə tələbələrin hərə-
kətləri hələ kifayət qədər əmin deyil, tez-tez səhvlərə yol verir-
lər. Şagirdlərin hərəkətlərini qiymətləndirmək deyil, onların 
imkanlarını göstərmək, gələcək işlərində maraqlı şeylərdən 
istifadə etmək vacibdir. Dinləyicinin ifadələrinə işçinin fikri 
kimi yanaşmaq tövsiyə olunur. 
İlk növbədə, orada olanların diqqətini mənimsəmək sə-
nətinə, çoxlu dinləyiciləri dinləyən auditoriyaya çevirmək 

---

Taleh Xəlilov, Natiq Məlikov. Ali məktəblərdə mühazirə və seminar məşğələlərinin
təşkili və keçirilməsi yolları 
72 
bacarığına toxunmaq lazımdır. Bunu etmək üçün müxtəlif 
yollar var. Məsələn, bir mühazirəni “tezliklə” başlamamalı-
sınız, bir neçə saniyə gözləmək və sonra bütün iştirak edənləri 
yoxlamaq, sanki onları bir bütövlükdə toplamaq lazımdır. Bu, 
tələbələrə mühazirəçiyə yaxından baxmaq, psixoloji, daxili 
hazırlıq imkanı verir. 
Mövzunun əsas məsələlərinin mesajı mühazirə boyu din-
ləyicilərin diqqətini müəyyən mənada “tutur” və saxlayır. 
Beləliklə, lap əvvəldən tələbələrin şüuru proqramlaşdırılır, on-
larda maraq və suallara cavab gözləntiləri formalaşır. Mühazi-
rəni yavaş-yavaş, inamlı və inandırıcı şəkildə başlamaq, bu 
bilik sahəsində güc və ixtiyarla, yəni sözdə şübhəsiz, həm də 
heç bir ambisiya olmadan özünü dərk etmək lazımdır. 
Söhbət dərhal məsələnin mahiyyəti ilə başlamalı və 
deyilənlərin hamısının ciddiliyini dərk etməklə aşılanmalıdır 
(46, s. 71). 
Mühazirələrin uğurlu keçməsi bir çox obyektiv və sub-
yektiv amillərdən, məsələn, düzgün və ləyaqətlə davranmaq, 
sərtliyə qalib gəlmək və azadlığa düşməməkdən asılıdır. Təsirli 
xəsis ifadəli jest, diqqəti yayındıran detallar olmadan sadə və 
layiqli kostyum, ağıllı canlı üz ifadələri. 
Amma ən uğurlu dil sadə, aydın və ifadəli olması, sitat və 
rəqəmlərlə, təkəbbürlü terminlərlə yüklənməməsidir. Keyfiy-
yətli mühazirə nümunələrdən və qrammatik quruluqdan azad, 
yaxşı intonasiya edilmiş fərdi nitq üslubunu əhatə edir. 
Mühazirəçi mühazirə prosesini elə aparmalıdır ki, təkcə 
özü üçün deyil, həm də tələbələr üçün də onu bir növ intel-
lektual fəaliyyətə çevirsin (48, s. 109). 

---

Taleh Xəlilov, Natiq Məlikov. Ali məktəblərdə mühazirə və seminar məşğələlərinin
təşkili və keçirilməsi yolları 
73 
Mühazirəçinin dəlillərdəki natiqliyi, hiss və biliyi sayə-
sində dinləyicilərin zəka və zəkasını ayılır və daim diqqətini 
saxlayır. Nəticədə tam təmas əldə edilir, auditoriya mühazirəçi 
ilə birləşir, zalda sükut, ümumi maraq mühiti yaranır. Bu 
kulminasiyaya yalnız mühazirəçinin özü nail ola bilər, lakin 
diqqəti ruhlandıran, onu emosional olaraq sürətləndirən 
dinləyicilərin böyük rolu var. Ona görə də bütün auditoriyanı 
gözdən qaçırmadan ən çalışqan və mehriban dinləyicilərdən 
iki-üç nəfəri tapmaq və zaman-zaman onlara birbaşa müraciət 
etmək faydalıdır. O, həmçinin mühazirələrə unikal rənglər və 
onu həqiqətən cəlbedici və parlaq edən tonun isti yaxınlığını 
verir. 
Mühazirənin sonunda bu mövzunun məzmununun dol-
ğunluğunu vurğulamaq üçün sonu ilə başlanğıcı bağlamaq 
lazımdır (50, s. 112). 
Suallara cavablar bütün mühazirə prosesinin vacib 
hissəsidir. Sualın özü mühazirənin auditoriyanı nə qədər ovsun-
ladığının göstəricisidir. Onlara aydın və qısa cavablar böyük 
semantik dəyərə malikdir. Onlar mühazirənin materialını sübut 
və aydınlaşdırmaqla yanaşı, həm də müstəqil əhəmiyyət kəsb 
edir. Nəzəri sxemlə bağlı olmayan suallara cavablar mühazirə-
çiyə, belə desək, geniş “əməliyyat” məkanına getmək və ya 
mühazirənin tematik sərhədlərini əhəmiyyətli dərəcədə geniş-
ləndirmək, eləcə də onu yenidən həyata qaytarmaq imkanı verir 
(52, s. 108). Buna görə də bəzən elə olur ki, sualların cavabları 
mühazirənin özündən daha maraqlı olur, əgər əlbəttə ki, müha-
zirəçinin əla materialı varsa. Bu prosedurun əhəmiyyətini başa 
düşmək və mühazirədən əvvəl ona daxili hazırlaşmaq lazımdır. 

---

Taleh Xəlilov, Natiq Məlikov. Ali məktəblərdə mühazirə və seminar məşğələlərinin
təşkili və keçirilməsi yolları 
74 
Tam mənimsəməyin əsas şərti başa düşməkdir. Tədris 
prosesinin idarə edilməsi - dinləyicinin fəsadlarını vaxtında 
aşkar etmək və onları daha tez aradan qaldırmağa kömək etmək 
deməkdir. Buna görə dərhal özünüzə tələbələrin mühazirə 
materialını başa düşməsinə nail olmaq vəzifəsini qoymalısınız. 
Bu məqsədlə özünüzü dinləyicinin yerinə qoymaq və onların 
materialı qavrayışını təhlil etmək məqsədəuyğundur. 
Tələbələrin başa düşməsinə nail olmağa yönəlmiş müəl-
limin işi proqramın bütün materiallarını təqdim etmək üçün tə-
ləb olunan mühazirə vaxtının əhəmiyyətli xərclərini tələb edir. 
Müxtəlif axınlara sərf olunan vaxt tələbələrin sinir sisteminin 
xüsusiyyətlərinə görə məlumatın işlənmə sürətindən asılı ola-
raq dəyişə bilər. 
Emosional tədris üsullarından istifadə tələbələrin müha-
zirəni qavramasının gücləndirilməsi vasitəsidir, bu da onların 
qavrayışını və yadda saxlamasını dərinləşdirir. Mühazirənin 
ab-havası həm də mühazirəçinin öz mövzusu ilə necə əlaqə 
saxlamasından asılıdır (54, s. 147). 
Təcrübəli mühazirəçilərin tövsiyələri əsaslıdır: nitqin bu 
xüsusilə vacib məqamlarında itməmək, habelə narahatlığın öh-
dəsindən gəlmək, həddindən artıq gərginliyi aradan qaldırmaq 
üçün mühazirənin əvvəlini və sonunu yadda saxlamaq lazımdır. 
zərərli ola biləcək psixoloji stress. Sonra şüurun bütün gər-
ginliyi ilə zəruri olan özünü idarə etmə əldə edilir, yalnız əzbər-
lənmiş mövqeləri “yandırmaq” deyil, inamla danışmaq və ma-
terialı, düşüncəni təqdim etmək lazımdır. Yalnız bu daxili 
boşluq və mühazirə zamanı “ucadan düşünmək” onu həqiqətən 
yaradıcı, canlı və parlaq edir. 

---

Taleh Xəlilov, Natiq Məlikov. Ali məktəblərdə mühazirə və seminar məşğələlərinin
təşkili və keçirilməsi yolları 
75