Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Taleh Xəlilov, Natiq Məlikov. Ali məktəblərdə mühazirə və seminar məşğələlərinin
təşkili və keçirilməsi yolları 
31 
Mühazirə-vizuallaşdırma. Texniki öyrənmə vasitələri ilə 
vizual formaya çevrilmiş şifahi məlumatın ötürülməsini təmsil 
edir. Mühazirəçi özləri mənalı məlumatın daşıyıcısı kimi çıxış 
edən vizuallaşdırmanın belə formalarından geniş istifadə edir. 
Bu fəaliyyət növü bütün məlumatlar müəyyən simvollar, 
işarələr şəklində kodlaşdırıldıqda və sonra müəllim onların 
funksional və sistemli əlaqələrini şərh edərkən, qondarma 
“istinad siqnallarının” geniş yayılması ilə xarakterizə olunur 
(19, s. 32). 
Mühazirə-ekskursiya. Olduqca qeyri-ənənəvi mühazirə 
növüdür, çünki adi auditoriyada keçirilmir, lakin bilavasitə 
polisin praktiki bölmələrinə, muzeylərə, poliqonlara və s. 
səfərləri əhatə edir. Vəziyyətin özü təhsil müəssisəsində tək-
rarlana bilməyən bir növ aydınlığa çevrilir. 
Əlaqə üsullarından istifadə edərək mühazirə. Bu həm adi 
şifahi vasitələrin köməyi ilə, həm də xüsusi təchiz olunmuş 
sinif otaqlarında tədrisin texniki vasitələrinin köməyi ilə müm-
kündür. Əgər mühazirəçi ənənəvi yolla gedirsə, bu, sualları 
cavablandırarkən maksimum yükün tələbələrin özlərinə düş-
məsi fərqi ilə bir qədər mühazirə-söhbəti xatırladır. Yalnız 
auditoriyada heç kim düzgün cavab verə bilməyəndə müəllim 
özünü izah edir. Ümumiyyətlə, interaktiv mühazirələri hazır-
layarkən və apararkən lazımi didaktik materialı, mövzunun 
öyrənilməsi üçün göstərişləri əvvəlcədən yaymaq məqsədəuy-
ğundur ki, bu dərsə hazırlaşan dinləyicilər dəftərin tərifini, ən 
vacib məlumatları yazsınlar. Mühazirəçi təkbaşına işlədiyinin 
nə dərəcədə aydın olduğunu öyrənir və ən çətin yerləri şərh 
edir. 

---

Taleh Xəlilov, Natiq Məlikov. Ali məktəblərdə mühazirə və seminar məşğələlərinin
təşkili və keçirilməsi yolları 
32 
İnteraktiv mühazirənin müsbət tərəfləri göz qabağındadır. 
Birincisi, mühazirələr tərəfindən tənqid edilən birinci qüsur 
aradan qaldırılır: tələbə passiv öyrənmə obyekti olmaqdan çıxır 
və təkcə seminar və praktik məşğələlərə deyil, həm də, yeri 
gəlmişkən, qiymət verməyə icazə verilən mühazirəyə hazırla-
şır. İkincisi, mövzu ilə bağlı məlumatlılıq səviyyəsinin diaq-
nostikası ilə differensiallaşdırılmış yanaşma həyata keçirmək 
olar. Üçüncüsü, mühazirənin ən çətin anlarının ətraflı araşdırıl-
ması üçün vaxt var, çünki əsas müddəaları və tərifləri diktə et-
mək lazım deyil - onlar artıq referatlarda qeyd olunur. 
Texniki təlim vasitələrinin inkişafı ona gətirib çıxarmış-
dır ki, “əks əlaqə texnikası” termini müəyyən dərəcədə mü-
cərrəd mənasını itirir. Təchizatlı sinif otaqlarında mühazirəçi 
xüsusi sensorlar vasitəsilə zalın reaksiyasını izləyə bilir. Mə-
sələn, mühazirə zamanı sual verilə bilər və auditoriya ona 
cavab seçə bilər. Cavabların keyfiyyətli təhlili dinləyicilərin 
sualı nə qədər yaxşı başa düşdüyünü göstərir (21, s. 81). 
İkili mühazirə. Adın özü göstərir ki, auditoriyada eyni 
vaxtda iki mühazirəçi var. Belə bir mühazirə, məsələn, prob-
lemlərin həllinə müxtəlif yanaşmalar olduqda və müəllimlərin 
hər biri öz mövqelərini müdafiə etdikdə məqsədəuyğundur. O, 
həmçinin bir problem cinayət və inzibati hüquq və ya cinayət 
prosesi 
və 
kriminologiya kimi müxtəlif kafedraların 
müəllimləri üçün ayrılmaz hala gəldikdə, fənlərarası əlaqələr 
üçün faydalıdır. İki və ya daha çox mühazirəçi eyni auditori-
yada tələbələrin suallarını cavablandıraraq və ya onlarla söhbət 
edərək, onlar üçün ümumi olan bir mövzunu müzakirə edirsə, 
“dəyirmi masa” kimi tanınan vəziyyət yaranır. Mühazirə prak-
tikasında geniş yayılmış bu texnika müəllimlər və tələbələr 

---

Taleh Xəlilov, Natiq Məlikov. Ali məktəblərdə mühazirə və seminar məşğələlərinin
təşkili və keçirilməsi yolları 
33 
arasında ünsiyyətin demokratikləşməsini maksimum dərəcədə 
artırır, çünki bu, problemi kollektiv şəkildə müzakirə edən 
həmsöhbət kimi onların bərabərliyini təmin edir. Bununla belə, 
dəyirmi masada liderlər - konkret məsələlər üzrə mütəxəssislər 
də var. Rəhbər-təşkilatçı da olmalıdır ki, onun funksiyaları 
qaydalara əməl etmək, söhbət iştirakçılarını nizam-intizam 
etmək və s. 
Başqa bir seçim ikili mühazirə təşkil etmək və keçir-
məkdir. Tədris prosesində nəzəriyyə ilə təcrübənin vəhdəti 
prinsiplərini həyata keçirərək, tələbələrin polis bölmələrinin 
qabaqcıl təcrübələri ilə tanış olması, belə bir dərsə praktikant 
dəvət oluna bilər. Beləliklə, üzvi duet yaradılır: yaxşı nəzəri 
hazırlığı olan müəllim və işin xüsusiyyətlərini bilən və 
öyrənilən mövzu daxilində olan bəzi peşəkar texnikalar 
haqqında danışa bilən praktikant. 
Xüsusi mühazirə kursları adətən kurrikulumdan kənara 
çıxır, proqram çərçivəsində əldə edilən elmi bilikləri əhəmiy-
yətli dərəcədə genişləndirir və dərinləşdirir, onların yaradıcı 
təfəkkürünü asanlaşdırır. Xüsusi kurslar vasitəsilə tələbələr 
konkret elmi məktəbin problemləri ilə tanış olur, yaradıcı kəş-
fiyyat təfəkkür məktəbindən keçirlər. Xüsusi kursların əksəriy-
yəti mühazirəçinin tədqiqat işi əsasında oxunur. 
Təcrübədən göründüyü kimi, mühazirədən sonra sual - və 
sərf olunan vaxt və tələbələrlə bu növ əlaqənin tərbiyəvi əhə-
miyyəti - çox vaxt mühazirəçinin müstəqil iş növünə çevrilir. 
Bu o deməkdir ki, biz xüsusi aktiv formaya malik olmaq hüqu-
qundan danışa bilərik: mühazirə-brifinq. Bu mühazirə müha-
zirəçinin qısa (15-20 dəqiqə) mesajından və tələbələrin sualla-
rına cavablarından ibarətdir (45-60 dəqiqə). Mühazirə-brifinq 

---

Taleh Xəlilov, Natiq Məlikov. Ali məktəblərdə mühazirə və seminar məşğələlərinin
təşkili və keçirilməsi yolları 
34 
metodologiyasının prinsipial olaraq yeni elementləri təklif 
etmir, lakin hazırlıq zamanı giriş mesajının məzmununu və 
formasını diqqətlə nəzərdən keçirmək lazımdır. Məlumatlı, ay-
dın, yığcam, kompozisiya baxımından tam olmalıdır. Dinləyi-
cilərin çıxışları gözlənilmir. Əsas metodoloji struktur aşağıdakı 
kimidir: mühazirəçinin mesajı - tələbələrin sualları - mühazirə-
çinin cavabları. 
Aydındır ki, istənilən təsnifat kifayət qədər şərtidir, ona 
görə də mühazirə zamanı işin hansı forma və üsullarını seçmək 
yalnız müəllimdən asılıdır. Bu, müəyyən dərəcədə mühazirəçi-
nin təcrübəsindən, onun metodik hazırlığının səviyyəsindən, 
bəzən hətta cəsarətindən də asılıdır, çünki qurulmuş, sınanmış 
yollardan uzaqlaşıb, yeni nə isə sınamaq o qədər də asan deyil. 
Təbii ki, qeyri-ənənəvi mühazirə növünü seçərkən müəllim 
nəzərə almalıdır: auditoriya bu cür fəaliyyətlərə hazırdırmı? 
Dərs zamanı əvvəlcədən planlaşdırılandan sapma olduğu ortaya 
çıxarsa? və s. Müəllimin eksperimentə psixoloji hazırlığı böyük 
əhəmiyyət kəsb edir. Lakin bu o demək deyil ki, innovasiyala-
rın sınaqdan keçirilməsindən tamamilə imtina edilməlidir. 
Bəlkə başqa vaxtlarda hər şey yaxşı olacaq və nəhayət tələbələr 
öz müəlliminin XXI əsrin təhsil tələblərinə cavab verdiyini hiss 
edəcəklər.