Azarbayjon tillar universiteti psixologiya kafedrasi

O'lim odatlari. Biror kishi vafot etganida, diniy e'tiqodlarga ko'ra dafn etilgan. Marhumning qarindoshlari uzoqda bo'lsa, o'lik ko'milmaydi, kutishardi. "Katmer" butun oila va qarindoshlar tomonidan tayyorlanadi va xayrixohlarga beriladi.
Jasad tobutga qo'yilgandan so'ng, tobut ustiga gilam qo'yiladi va keyin bu gilam masjidga yuboriladi. O'lim kunidan keyin bir hafta yoki o'n kun davomida ular turli xil idishlar bilan kechki ovqatga kelishadi. O'limning ettinchi kunida donutlar tayyorlanadi va qo'shnilarga tarqatiladi. 52-kuni “Mavlidi sharif” o‘qilib, taom tortiladi.
Bayram odatlari. Muborak kunlarda ular birgalikda mahalla masjidlariga boradilar. Shunga qaramay, muborak kunlarda shahar markazlarida shamdan simitlar sotiladi. “Arasta” degan joylarda mulk egalari yig‘ilib, birgalikda irmik halva tayyorlab, ko‘cha-ko‘yda xayr-ehson qilib tarqatishadi. Hayit namozini tark etib, qabristonlarga boradilar, marhumlar ruhiga Fotiha o‘qiladi. Ramazon bayramida hamma ro‘za tutishga, namoz o‘qishga harakat qiladi. Qurbon hayitida yana qabristonlarga borib, yaqin qarindoshlarini ziyorat qilishadi.
Tarixiy odatlar.Zimem daftar. Zimem daftar - bu barchamizga ma'lum bo'lgan meros daftaridir. Ramazon oyida boylar do‘kon kabi savdo joylariga borib, daftardan tasodifiy varaqni yirtib olib, “qarzlaringni o‘chirib tashla, Alloh qabul qilsin”, deyishardi.
Kofe.Bugungi kungacha kelgan eng mashhur odat - bu qahva. Ilgari kofe bilan suv olib kelishardi, mehmon to‘ysa, avval kofeni, qorni och bo‘lsa, suv olib ketardi. Uy egasi ham shunga yarasha xizmat qilardi.
Yoshni so'rash. 63 yoshdan boshlab kattalar yoshini e’lon qilganda “Biz chegaradan oshib ketdik” deb javob berishardi. Sababi Muhammad payg‘ambar 63 yoshida vafot etgan.
Derazadagi gullar. Ko‘chaga qaragan derazada sariq gulni ko‘rsangiz, bu “Bu uyda kasal odam bor, eshik oldida ham, ko‘chada ham shovqin qilmang” degan ma’noni anglatadi. Qizil gul bor, “Bu uyda turmushga chiqmagan, turmush qurgan qiz bor. "Uydan o'tayotganda gapirganda ehtiyot bo'ling".
Sadaqa tosh. Ilgari masjidlar va qabrlar oldida sadaqa toshlari bo‘lardi. O‘zini ko‘rsatishni xush ko‘rmaydigan boylar sadaqalarini toshga tashlab qo‘yishar, muhtojlar esa kechasi kelib olishardi. Shunday qilib, mehnatga layoqatsiz odamlar tilanchilikdan ozod qilindi.
Sovg'a qilish an'anasi. Sovg'a o'zaro munosabatni kutmasdan va ixtiyoriy ravishda beriladi. Bu do'stlikni yanada do'stona qilish, sevgini kuchaytirish, mustahkamlash, muhim kunlarni eslash va qo'llab-quvvatlashga qaratilgan. Bunday sovg'a berish islomda ijobiy ta'kidlangan. Qur’oni karimda: “Inoyat qilingiz, shubhasiz, Alloh inoyat qiluvchilarni sevadi”, deyiladi. Hazrati Muhammad sovg‘ani “Alloh sevgan axloq” deb atagan va u kishilar o‘rtasidagi muhabbat rishtalarini mustahkamlashga xizmat qilishini aytgan. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning rafiqalari Oisha roziyallohu anho aytadilar: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam hadyani qabul qilar, uni javobsiz qoldirmas edilar”. O‘zi ham “Safardan qaytsang, oilangga sovg‘a olib kel”, der edi.
Millatning mavjudligi uning madaniy boyliklarini qay darajada saqlashiga bog‘liq. Bu kunlarda tug‘ish, sunnat qilish, qiz so‘rash, unashtirish, to‘y, bayram qilish kabi urf-odatlarning eng go‘zal xususiyatlaridan biri sovg‘a-salomlar berib, qalblarni shod etishdir.
Qadimgi turklarning yangi yil va bahor bayrami bo‘lgan Navro‘zda har kim o‘z yaqinlariga kichik bo‘lsa ham sovg‘a qiladi. Usmonlilar davrida Navro'z kunlarida sulton va bosh vazir tomonidan saroyning barcha xodimlariga sovg'alar tarqatilgan. Shu bilan birga davlat arboblari Navro‘z bayrami munosabati bilan sultonga sovg‘alar taqdim etishdi. Bu sovg'alar, asosan, otlar, kiyim-kechak va qimmatbaho toshlardan iborat edi.
Lekin asosiy shart - bu sovg'aning moddiy hajmi emas, balki muhim kunda beriladimi. “Yorim olma, ko‘nglini olma, do‘stim bir olma bo‘lsa ham eslasin” kabi maqollarda ham bu boradagi sovg‘a qadrini ta’kidlaydi.
Hayotning deyarli har bir bosqichida sovg'alar mavjud. Tug'ilgandan so'ng oilaning qarindoshlari, qo'ni-qo'shnilari, tanishlari chaqaloqni ko'rish uchun kelib, unga kerakli narsalarni olib kelishadi. Ba'zilar oltin ham beradilar. Lekin chaqaloq sovg'alari bir necha yil davom etadi: bola tishlaganda, sunnat to'yi bo'lganda, maktabga birinchi marta borganida, Anadoluda Qur'on o'qib bo'lganida, o'g'il bolalar armiyaga ketganida.
Ko'pincha sovg'alar to'y paytida beriladi. Nikoh va to‘y arafasida kuyov va uning oilasi kelinga marjon, bilaguzuk, sirg‘a, uzuk, kiyim-kechak, poyabzal, sumka va ichki kiyim kabi tilla taqinchoqlarni sotib oladi. To'y kuni kelin va kuyovning qarindoshlari kelinga oltin sovg'a qilishadi. Ular yangi turmush qurganlarga uy-ro'zg'or buyumlari va pul berishadi. Umuman olganda, to‘yda kelin-kuyovga sovg‘a-salom berish yangi turmush qurganlarga davlat yordami ko‘rsatishda hamjihatlik namunasidir. Ko'pincha, bu sovg'alarni olishdan oldin, ularga nima kerak emasligi so'raladi.
Bayramlarda oila keksalarinikiga borganida shirinlik sotib oladi. Ziyoratchilarga ham sovg‘a qilinadi. Shu bilan birga, Hajdan qaytayotganda tanish-bilishlariga kichik sovg‘alar olib kelishadi. Shuningdek, uzoq shaharlar va mamlakatlardan uyga qaytgan odamlar. Anadoluda ham shunday misol bor: “Tegirmondan non kuting”.
Vaqt o'tishi bilan qadimdan sovg'a olish va berish an'analariga yangilari qo'shildi. Rojdestvo, Yangi yil, nikoh yilligi, onalar kuni, otalar kuni, uchrashuv, pensiya va hk. Hozirgi kunda sovg'alar berish modaga aylandi.
Turk madaniyatida ot bilan bog'liq an'ana: O'rta Osiyo-Anadolu yo'lida ko'chmanchi hayot kechirgan turklar hayoti va madaniyatida ot alohida ahamiyatga ega edi. Ot sevgisining tarixi qadimiydir. Tarixga nazar tashlaydigan bo‘lsak, turklarning turmush tarzida, ular yashagan hududda otlar bo‘lganiga guvoh bo‘lamiz. Turklar va otlar azaldan birga bo'lgan. Hayot tarzi, yashash joylari, janglar bu aloqani yanada mustahkamladi. Turk madaniyati asarlarida ot naqshlarining ko‘pligi ham shundan. Xitoy manbalarida “turklarning hayoti otiga bog‘liq” degan naql bor.
Ot turk madaniyati va xalq e’tiqodida muqaddas hayvondir. Turk mifologiyasiga ko'ra, "ot kuchi Xudodan keladi". Bu insonning eng yaxshi do'sti, o'lim va uzoqni ko'rish ramzi. Turk odatlariga ko'ra, otlar ma'lum xususiyatlarga ega bo'lishi kerak. Masalan, yaxshi ot uchayotgan qushga yetib borishi, charchamasligi, dushmanni sezishi, egasiga xabar berishi, egasini tushunishi, o'lgan egasini yo'lda qoldirib, uni vataniga olib kelmasligi, jarohatlangan egasini qutqarishi kerak. Ot turkning eng sodiq do'sti, egasining himoyachisi va g'alaba hamrohi hisoblangan.
Turk afsona va dostonlarida ot egasining sodiq do‘sti hisoblangan. Bamsi Beyrak “Dada Qorgud” dostonida qamoqdan chiqquncha 16 yil kutgan otiga: “Ot demayman, aka deyman, sen akadan ham azizroq».
Bu yerdan turklarning otlarga qanchalik ahamiyatli ekanligini ko‘rishimiz mumkin.
Ot o'lganida egasi bilan birga dafn etilgan. Bu turklarning ona yurtidan qolgan odat edi. Xitoy manbalarida Gʻoyturklarning oʻz oʻliklarini otlari va boshqa buyumlari bilan birga dafn qilganliklari qayd etilgan.
Vilgelm Shmidt shunday deb yozgan edi: “Otlarni turklar o‘zlashtirganlar”. Turklar Anadoluga hijrat qilganlarida bu yerga ot madaniyatini olib kelishgan. Turk oti mashhur bo'lgan, shuning uchun ham Saljuqiylar va Usmonlilar davrida ham ot alohida o'rin tutgan. Hunlar, Goyturklar, Saljuqiylar va Usmonlilar otda jang qilib, oʻz borligini himoya qilganlar. Otchilik madaniyati Oʻrta Osiyodan Hindiston, Eron, Iroq, Yevropa va Oʻrta yer dengizi mamlakatlariga tarqaldi. Usmonlilar davrida otxonalarda maxsus otlar boqilgan. Turk madaniyatida ot dumidan yasalgan tayoqlar bayroq va hokimiyat ramzi hisoblangan. Tug'ish odati Usmonlilar davrida ham mavjud edi. Har bir davlat arbobida tug'u bo'lgan va o'lchami uning lavozimiga ko'ra farq qilar edi.
Xalq orasida otlar haqida ko'plab e'tiqodlar mavjud. Bu e'tiqodlar O'rta Osiyodan Anadoluga o'tgan. Otining dumi jangda halok bo‘lgan turkning qabriga osib qo‘yilgan. Ilgari turklarning qabr toshlari ot shaklida bo‘lgan. Qabr toshlari tadqiqotchilari qo‘y, qo‘chqor va ot shaklidagi qabr toshlarini qo‘yish odati O‘rta Osiyo va shomanizmda paydo bo‘lganligini ma’lum qiladi. Qadimgi turkiy e’tiqodga ko‘ra, o‘tmishda uy qurishda chodirning eng katta ustuniga yoki markaziga otning qoni yoki suti surtilgan. Qizil ot tuki tog', o'rmon va olov ruhlariga ibodat qilishda ishlatilgan. Ot bilan uyga shayton kirmaydi, ot yovuz ruhlarni quvib chiqaradi. Islomgacha bo‘lgan va islomiy e’tiqodlarda tushda ot ko‘rish ijobiy hisoblanib, tush ko‘rgan odamning orzulari ro‘yobga chiqishi va turmushga chiqishini bildirgan. Dumini kesilgan otni ko'rish tush ko'rgan odamning o'lishini anglatadi.
Daraxtni muborak va muqaddas deb hisoblash e'tiqodi juda qadim zamonlarga, ya'ni samoviy dinlarga borib taqaladi: Daraxtni muborak va muqaddas deb hisoblash haqidagi e'tiqod juda qadim zamonlarga, samoviy dinlarga borib taqaladi. Ayrim daraxtlarning yoz va qish fasllarida yashil bo‘lib qolishi, inson umridan uzoqroq bo‘lishi, fasldan-mavsumga yangilanib turishi ham inaklarda o‘z aksini topgan. Qadimgi turklar “koinot daraxti” yoki “hayot daraxti” deb atagan Daraxt bir paytlar dunyo markazining ramzi hisoblangan.
Mifologiyada hayot daraxti turli shakllarda tasvirlangan. Aytishlaricha, u Yerning markazidan ko'tariladi va uning shoxlari osmonning eng baland qatlamlariga etib boradi. Uning ildizlari Yer ostida, magistrallari Yerga, shoxlari esa Osmonga cho'zilgan degan taxmin u haqida "dunyo o'qi" g'oyasini yaratdi va ular "hayot daraxti ustundir" deyishdi. osmondan". Shamanlar bu daraxtdan jannatga bo'lgan sirli sayohatlarida zinapoya sifatida foydalanganliklarini va u tufayli Xudoga yetib kelishganini aytishdi.
Koinot daraxti deb ataydigan bu hayot daraxtini o'lmas qiladigan asosiy xususiyat shundaki, u yozda ham, qishda ham doimo tirik qoladi, ya'ni barglari tushmaydi, doimo yashil bo'lib qoladi, gullaydi va meva beradi. . Uning ildizlari boqiylik suvini ichishiga ishonishgan.
Hayot daraxti - bu yaratilish, tug'ilish va o'lmaslik g'oyalari birligi. Jahon mifologiyasida turli madaniyatlarda hayot daraxtiga ozuqa beruvchi o‘lmaslik suvi bilan birga uni himoya qiluvchi ilon, ajdar, sher kabi hayvonlarning nomlari ham tilga olinadi. Hayot daraxtining ulkanligi va yuksakligi, uning osmonni, yerning tepasi va pastki qismini qoplaganligi, uning tagida muqaddas suv, quduq yoki buloq borligi barcha madaniyatlarda keng tarqalgan afsonaviy fikrlardir. Qorachoy turklari orasida kuylangan bir qo‘shiqda bu daraxt shunday qadrlanadi: Oy faqat daraxt, jon daraxti, Oy bir daraxt, Xudoning daraxti. Oy daraxti, baraka daraxti, sizda ko'p imkoniyatlar bor, odamlarga yordam beradigan daraxt.
Turklar yashaydigan geografiya oʻzgargan boʻlsa-da, motivlar dunyosi odamlarning tasviriy va madaniy xotirasida yoʻqolmaydi, eʼtiqod va marosimlarda yashab kelmoqda. Oʻrta Osiyodan Onadoʻliga kelgan hayot daraxti haqidagi afsona turkiy dunyoda islom dini qabul qilingandan keyin ham davom etgan. Chunki Hazrati Muhammad alayhissalom daraxtga katta ahamiyat berib, quyidagi so‘zlarni aytganlar: “Qiyomatga yaqin qo‘lingda bir daraxt ko‘chati bo‘lsa, uni o‘sha vaqtda ek, chunki Alloh taolo senga daraxtning savobini beradi”.
Qadimgi turkiy eʼtiqodlarda dunyo oʻqi hisoblangan “muqaddas daraxt” gʻoyasi keyinchalik islomda jannatdagi anor va palma daraxtlari bilan almashtirilgan. Mifologiyada qarag‘ay, palma, qayin, olxa, sarv kabi daraxtlar hayot daraxti sifatida tilga olinadi.
Barcha turk zodagon qabilalarida “tog‘da yolg‘iz turgan katta daraxt” muqaddas sanalib, uning atrofida ayrim marosimlar o‘tkazilgan. Anadoluda bu e’tiqod va marosimlarning izlari bugungacha saqlanib qolgan. Daraxt shoxlarining osmonga qarab yo‘nalganligi uning Xudoga yetib borishiga e’tiqodni vujudga keltirgan, buning natijasida xalq muqaddas daraxtlarning ayrim shoxlariga mato, sharf yoki rangli iplar bog‘lab tilak bildirgan. Xidir-Ilyosning bahor bayramida atirgul kurtaklari yoniga odamlar yozgan maktublarni dafn etishi haqidagi fikr ham daraxtning muqaddasligi g‘oyasiga asoslanadi.
Yolg‘iz o‘sadigan daraxtlarni kesish omadsizlik belgisi hisoblanib, “yolg‘iz daraxt kesganning baxti yomon bo‘ladi”, deyishadi.
Anadoluda bola tug’ilsa, uning nomiga daraxt ekiladi va u kishi bu daraxtga bog’langan hisoblanadi. Boshqacha aytganda, agar bu odam tinch, baxtli va sog'lom bo'lsa, daraxt yashil va tirik qoladi, agar u kasal bo'lsa yoki o'lsa, daraxtning barglari tushadi, deb ishoniladi.
Daraxt haqidagi e’tiqodlar maqol va matallarda ham o‘z ifodasini topgan. Onado‘li ayoli erini va o‘g‘lini “uyimning ulug‘ daraxti”, “uyimning ustuni” deb ataydi, bu esa dunyo o‘qini, Osmonni, Yerni va tubini bir-biriga bog‘lab turgan Buyuk Daraxtning belgisidir. Yer. Erkak bolalar o'z oilalari uchun "soyali va mevali buyuk daraxtlar" hisoblanadi.