1 Respublikanın ümumi _razisi:
a) Dövl_t mülkiyy_tind_ saxlanılır:
b) B_l_diyy_ mülkiyy_tin_ verilib:
c) Öz_ll_sdiril_c_k torpaqlar:
8600 min ha
3800 min ha
2700 min ha
2100 min ha
100
44,2
31,4
24,4
2 Öz_ll_sdiril_c_k torpaqlardan:
a) Mövcud h_y_tyanı sah_ + z_bt etm_k yolu il_
h_y_tyanı kimi istifad_ edil_n torpaqlar:
b) K_nd t_s_rrüfatı v_ dig_r dövl_t _h_miyy_tli
mü_ssis_l_rin istifad_sind_ saxlanacaq olanlar:
c) _sgal altında olan sah_:
165514+57800 =
223314 ha
112400 ha
300000 ha
100
10,6
5,3
14,3
3 Öz_ll_sdirilm_si n_z_rd_ tutulan torpaqlardan
xüsusi mülkiyy_t_ veril_c_k:
1464,3 min ha
69,8
4 Xüsusi mülkiyy_t_ verilm_si n_z_rd_ tutulan
torpaqlardan “Torpaq islahatı haqqında” qanunun
11-ci madd_sin_ uygun olaraq 5%-_ q_d_ri
22M_nb_:“Az_rbaycanın Statistik Göst_ricil_ri 2004”, AzStat, Bakı 2004;
27
b_l_diyy_nin ehtiyat fondunda saxlanılacaq: 72709 ha 5,0
5 Xüsusi mülkiyy_t_ veril_c_k faktiki torpaq sah_si: 1391,6 min ha 95,0
6 Hal-hazırda xüsusi mülkiyy_t_ verilib: 1349,8 min ha 97,0
7 Xüsusi mülkiyy_t_ torpaq payı alacaq ail_l_r: 869,8 min 100
8 Xüsusi mülkiyy_t_ torpaq payı almıs ail_l_r: 838,2 min 96,4
9 Xüsusi mülkiyy_t_ torpaq payı alacaq _hali sayı: 3426239 100
10 Xüsusi mülkiyy_t_ torpaq payı almıs _hali sayı: 3302894 96,4
C*dv*l 2 6: 2004-cü il 1 yanvar tarixin( sovxoz v( kolxozların (mlakının
bölüsdürülm(si v(ziyy(ti23
_ Göst_ricil_r Miqdarı v_ ölçü vahidi %-l_ ifad_si
1 C_mi t_s_rrüfatların sayı:
a) Dövl_t mülkiyy_tind_ saxlanılanlar:
b) Onlardan islahat aparılanlar:
1970
41 _d_d
1929 _d_d
100
2,1
97,9
2 _mlak payı alacaq v_t_ndasların sayı:
Onlardan _mlakı tam alanlar:
833592 n_f_r
785970 n_f_r
100
94,3
3 _slahat aparılan t_s_rrüfatlara m_xsus _mlakın
ümumi d_y_ri:
a) Dövl_t mülkiyy_tind_ saxlanılanlar:
b) B_l_diyy_ mülkiyy_tin_ veril_nl_r:
c) Xüsusi mülkiyy_t_ verilm_si n_z_rd_ tutulan:
2662544 mln.manat
182931 mln.manat
609579 mln.manat
1870034 mln.manat
100
6,9
22,9
70,2
4 Faktiki olaraq xüsusi mülkiyy_t_ verilmis _mlak: 1801784 mln.manat 96,4
_slahatların aparılmaga baslanıldıgı 1996-cı ild(n bu vaxta q(d(r k(nd t(s(rrüfatı
istehsalı orta hesabla h(r il 5%-( q(d(r artmıs, bu sektorun m(sgulluqdakı payı is(
1996-cı ild(ki 31,8%-d(n 2003-cü ild( 40%-( yüks(lmisdir. H(min ill(r (rzind( aqrar
sektorun ÜDM-d(ki payı 33,1%-d(n 19,8%-( düs(r(k ciddi bir azalma göst(rmisdir ki,
bu da dig(r sektorların, xüsusil( neft sektorunun iqtisadiyyatda daha yüks(k xüsusi
ç(kiy( yüks(lm(si il( izah oluna bil(r.
Bununla yanası h(min dövrd( aqrar sektorda t(s(rrüfat subyektl(rinin strukturuna
n(z(r yetirdikd( görürük ki, fermer t(s(rrüfatları da daxil olmaqla hüquqi s(xs
yaradaraq f(aliyy(t göst(r(n subyektl(rin sayında azalma, fiziki s(xs formasında
f(aliyy(t göst(r(nl(rin sayında is( artım müsahid( edilir ki, bu da sektorda
mü(ssis(l(sm(nin z(if olmasının göst(ricisidir. Hal-hazırda bu sektorda 12-i xarici
investisiyalı olmaqla 8125 müssis(, 10305 (d(d is( hüquqi s(xs yaratmadan f(aliyy(t
göst(r(n t(s(rrüfat subyekti (mt(( v( xidm(tl(rin istehsalı il( m(sgul olurlar(C*dv*l
26).
_slahatların baslandıgı dövrd(n indiy(d(k (ks(r k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarının
istehsalında artım müsahid( edils( d(, pambıq, tütün, üzüm v( çay yarpagı kimi strateji
(h(miyy(tli m(hsulların istehsalında ciddi azalma müsahid( edilmisdir ki, bunları sovet
dövründ(ki r(q(ml(rl( ümumiyy(tl( müqayis( etm(k mümkün deyildir. Bununla yanası
bu dövrl(r (rzind( m(hsuldar mal-qara sayında da donuzlar istisna olmaqla artım davam
etmisdir.
Hal-hazırda istehsal olunan (ks(r k(nd t(s(rrüfatı m(hsulları daxili bazarda
reallasır, sad(c( meyv( v( t(r(v(z sah(sind( istehsalın mü(yy(n hiss(si, xüsusil( qonsu
ölk(l(r( olmaqla ixrac edilir.
Bel(likl(, yuxarda göst(ril(n(r (sasında qeyd ed( bil(rik ki, islahatlardan sonra
aqrar sahibkarlıqda daxili t(l(batın öd(nilm(si yönünd( müsb(t meyll(r (m(l( g(ls( d(,
ölk(nin ixrac potensialında ciddi gerilikl(r bas vermis, m(hsul istehsalının h(cmi v(
23M_nb_: “Az_rbaycanın Statistik Göst_ricil_ri 2004”, AzStat, Bakı 2004;
28
m(hsuldarlıq mövcud imkanlardan istifad( v( s(m(r(lilik baxımından asagı s(viyy(d(
olmusdur ki, bu da öz növb(sind( aqrar t(s(rrüfatların inkisafının v( genisl(nm(sinin
qarsısını alan faktordur.
Bitkiçilik sah(sind( m(hsul h(cminin v( m(hsuldarlıgın bel( asagı s(viyy(d(
olmasına s(b(b kimi yüks(k m(hsuldar toxum növl(rinin kifay(t q(d(r olmamasını, bitki
mühafiz( vasit(l(rinin, kimy(vi madd(l(rin çatısmamasını, t(s(rrüfatdaxili suvarma
s(b(k(l(rinin b(rbad v(ziyy(t( düsm(sini, suyun çatısmamasını, torpaqların
soranlasaraq münbitliyinin asagı düsm(si v( erroziyaya ugramasını, emal s(nayesinin
iqtisadi c(h(td(n z(ifliyini, m(hsulun t(darükü, saxlama, qablasdırma, dasıma, v(
marketinq sisteml(rinin yeni t(s(rrüfatçilıq s(raitin( uygun qurulmamasını göst(r(
bil(rik. Heyvandarlıqda is( bel( bir v(ziyy(tin yaranması yem bazasının z(ifliyi, o
cüml(d(n yay v( qıs otlaqlarının sorlasması, erroziyaya ugraması, t(bii ot ehtiyatlarının
azalması, x(st(likl(rin artması, d(rman preparatlarının çatısmaması, baytarlıq xidm(ti
s(b(k(sinin, damazlıq v( seleksiya isl(rinin asagı s(viyy(d( olması v(.s baglıdır.
C*dv*l 2 6: Aqrar sektor üzr( b(zi göst(ricil(rin dinamikası24
_ Göst_ricil_r 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
1 K\t istehsalı artımı(%) 3 -6,1 6,2 7,1 12,1 11,1 6,4 5,6
2 K\t ÜDM-d_ payı (%) 33,1 26,1 25,7 25,1 22,7 22,5 18,4 19,8
3 M_sgulluqda payı (%) 31,8 29,0 30,8 - - 39,9 40,1 40,0
4
_stehsal struktru(%):
a)Bitkiçilik
b)Heyvandarlıq
58,7
41,3
59,0
41,0
60,9
39,1
57,2
42,8
57,6
42,4
60,0
40,0
60,1
39,9
58,2
41,8
5
Sahibkarlıq subyektl_ri:
a)Hüquqi s_xs
b)Fiziki s_xs qismind_
10173
-
10376
-
10335
-
10521
-
8461
-
8994
3469
8439
5313
8125
10305
6 Fermer t_s_rrüfatları - - - - 3248 2604 2589 2607
7 Xarici invest-lı mü_ssi-r - - - - 2 4 11 12
8
B_zi m_hsulların
istehsalı (min. t):
a)Taxıl
b)Pambıq
c)Tütün
d)Kartof
e)T_r_v_z
f)Bostan m_hsulları
g)Üzüm
h)Meyv_ v_ gil_meyv_
i)Çay yarpagı
921,4
274,1
11,7
155,5
424,1
41,9
308,7
324,4
9,4
1127,1
124,6
15,1
223,4
495,4
57,1
145,3
330,9
1,6
950,3
112,9
14,6
312,5
502,3
78,8
144,2
390,6
0,9
1098,3
96,8
8,6
394,1
670,8
206,3
112,5
436,5
2,7
1540,2
91,5
17,3
469
780,8
261
76,9
477
1,1
2016,1
83,6
12,7
605,8
916,4
290,9
68,1
497,5
1,4
2195,9
80,4
3,3
694,9
974,6
330,3
62,1
516,8
1,4
2057,8
99,6
4,7
769,0
1046,3
356,7
65,0
572,1
0,9
9
Taxıl ehtiyatı(min. t):
a)_lin _vv_lin_
b)Ümumi yıgım
c)_dxal
d)_xrac
114,3
881,5
557,5
-
-
-
-
-
113,8
926,3
616,2
-
102,9
1075
731,6
-
155,3
1508,9
780,8
2,6
332,0
1970,4
667,1
2,5
478,4
2148,0
703,1
6,9
710,9
2010,6
876,8
4,5
10 _t ehtiyatı (min.t):
a)_lin _vv_lin_
b)_stehsal
c)_dxal
d)_xrac
2,6
82
31,9
-
-
-
-
-
4,8
99,9
56,5
-
6,4
104,6
43,8
-
6,6
108,7
33,0
-
6,7
114,1
24,3
-
6,7
124,6
25,0
-
6,7
134,4
29,5
-
11
Süd ehtiyatı(min.t):
a)_lin _vv_lin_
b)_stehsal
c)_dxal
d)_xrac
15,1
826,5
253,7
0,2
-
-
-
-
16,6
946,5
213,1
1,6
18,6
993,4
197
-
19,5
1031,1
144,4
-
20,3
1073,7
169,6
-
21,1
1119,8
263,1
-
22,0
1167,8
222,7
0,1
24M_nb_: “Az_rbaycanın Statistik Göst_ricil_ri 2004”, AzStat, Bakı 2004;
29
12
Kartof ehtiyatı(min.t):
a)_lin _vv_lin_
b)_stehsal
c)_dxal
d)_xrac
97,1
155,5
59,3
0,1
-
-
-
-
147,5
312,6
49,8
-
200
394,1
38,6
-
251,7
469,0
49,4
0,5
299,5
605,8
59,8
0,2
386,9
694,9
89,2
1,2
503,8
769,0
78,6
12,4
13
Meyv_ ehtiyatı(min.t):
a)_lin _vv_lin_
b)_stehsal
c)_dxal
d)_xrac
76,9
458,3
71,1
15,6
-
-
-
-
96,4
533,6
33,3
8,2
87,5
549
15,9
27,9
87,0
553,9
11,4
52,1
87,8
565,6
8,7
33,4
89,7
578,9
11,3
79,1
55,8
637,1
14,8
129,2
14 Mal-qara sayı(min bas):
a)Qaramal
b)Qoyun v_ keçil_r
c)Donuzlar
1682
4644
30,4
1780
4922
23,4
1844
5267
21,0
1913
5512
26,1
1961
5774
19,7
2021
6086
18,6
2097
6560
16,9
2178
6986
19,8
15 Balıq ovu (ton) 9938 - 22800 21253 19122 18700 21900 23300
Göründüyü kimi bundan sonra dövl(tin qarsısında aqrar sektorla baglı yeni bir
m(rh(l( - islahatlar n*tic*sind* yaranmıs yeni bazar münasib*tl*ri v*
strukturlarının k*miyy*t v* keyfiyy*t baxımından daha da
t*kmill*sdirilm*sin* imkan ver*n inkisaf strategiyalarının qurulması v*
reallasdırılması m*rh*l*si dayanmısdır. Bu m(rh(l(nin ugurla aparılması is( aqrar
siyas(t mexanizml(rinin daha da t*kmill*sdirilm*sini t(l(b edir.
Ölk(d( (lverisli makroiqtisadi mühiti t(min etm(kl( ilk növb(d( aqrar siyas(ti
h(yata keçir(c(k dövl(t orqanlarının f(aliyy(tinin t(kmill(sdirilm(sin( ehtiyac vardır.
Basqa sözl( hüquqi-instutsional sistem aparılması n(z(rd( tutulan aqrar siyas(tin
m(qs(dl(rini lazımı s(viyy(d( reallasdırmaga imkan ver(c(k s(viyy(d( olmalıdır. Bu
baxımdan asagıdakı istiqam(tl(rd( isl(r görülm(lidir:
1. H(r seyd(n (vv(l idar(etm( orqanlarında mövcud korrupsioner-bürokratik
sistem aradan qaldırılmalıdır. Bel( ki, dövl(t idar(etm( sistemind( bas alıb ged(n
korrupsiya halları mövcud strukturun hansı formada qurulmasından asılı
olmayaraq idar(etm( sistemini iflic v(ziyy(t( salır v( qanunların reallasdırılması
qarsısında ciddi t(hlük(y( çevrilir;
2. Aqrar sah(d( idar(etm( strukturlarının mümkün olan q(d(r ixtisarı v(
m*hsuldarlıqlarının artırılması z(ruridir. Hal-hazırda dövl(t idaretm( sistemi
sah(sind( qlobal meyll(rd(n biri ondan ibar(tdir ki, dövl(t öz(l bölm(nin f(aliyy(t
göst(r( bil(c(yi bütün sferaları bu sektora t(hvil verm(lidir v( ya h(min sferalara
öz(l bölm(ni c(lb etm(lidir. Ölk( aqrar sektorunda keçmis sovet sistemind(n
qalma elmi-t(dqiqat, bitki mühafiz(si, baytarlıq xidm(ti, meliorasiya v( su
t(s(rrüfatı strukturları h(l( d( f(aliyy(t göst(rir v( onların (ks(ri (slind( praktiki
olaraq öz funksiyalarını yerin( yetir( bilmirl(r. Mümkündür ki, bu strukturların
(ks(ri öz(ll(sdirilsin v( ya onların funksiyalarını h(yata keçir( bil(c(k modern
öz(l qurumların yaranması stimullasdırılsın v( n(tic(d( bu sah(l(rd( dövl(t
idar(etm( orqanlarını h(m k(miyy(t baxımdan kiçiltm(k, h(m d( onların
stimullasdırıcı v( n(zar(t funksiyalarını gücl(ndirm(k mümkün olsun. Basqa
sözl(, idar(etm( orqanları öz büdc(l(rini yalnız pes(kar idar(etm( sisteminin
qurulmasına yön(ldirl(r ki, bu da onların m(hsuldarlıgını yüks(ldir. Bura h(mçinin
K(nd T(s(rrüfatı Nazirliyi il( Dövl(t Torpaq v( X(rit(ç(km( Komit(si arasında
s(lahiyy(t bölgüsünün d(qiql(sdirilm(sini, basqa sözl( paralel idar*çilik
“x(st(liyi” nin aradan qaldırılmasını da aid etm(k olar;
3. _dar(etm( orqanlarında s*ffaflıq v* demokratizm gücl(ndirilm(lidir. Bel( ki,
bazar iqtisadiyyatı s(raitind( dövl(t idar(etm( orqanları bir növ v(t(ndasların v(
ya bazar subyektl(rinin verdiyi vergil(r hesabına maliyy(l(s(r(k onlara xidm(t
etm(li olan qurumlardır. Bu baxımdan onların f(aliyy(ti kifay(t q(d(r s(ffaf v(
30
demokratik idar(çilik prinsipl(ri (sasında qurulmalıdır. N(tic(d( h(min qurumların
f(aliyy(tinin getdikc( daha da t(kmill(sdirilm(sin(, onların etibarının
yüks(ldilm(sin( v( bazar subyektl(ri arasında saglam r(qab(tin t(min edilm(sin(
nail olmaq olar;
4. _dar(etm( sistemind( desentralizasiya meyli gücl(ndirilm(lidir. Bunda m(qs(d
bir t(r(fd(n m(hsuldarlıq v( s(m(r(liliyi t(min etm(kdirs(, dig(r t(r(fd(n ictimai
xidm(tl(ri xalqa yaxınlasdırmaq v( demokratik idar(etm(ni gücl(ndirm(kdir. Bu
m(qs(dl( aqrar sektorda dövl(t idar(etm( oraqanları funksiyalarının mühüm bir
hiss(sinin onların yerli strukturlarına v( ya yeni yaranmıs b(l(diyy( orqanlarına
ötürülm(si t(min edilm(lidir;
5. Son ill(r dünya ölk(l(ri arasında genis yayılmaga baslayan elektron hökum*t
(e-government – e-hökum(t) layih(l(rinin ölk(mizd( d( t(tbiq edilm(si
bütövlükd( dövl(t idar(etm( orqanlarını ist(r k(miyy(t, ist(rs( d( keyfiyy(t
baxımından köklü d(yisiklikl(r( m(ruz qoya bil(r ki, bu da onların daha s(m(r(li
f(aliyy(t göst(rm(l(rin( s(rait yaradacaqdır. _n ümumi formada dövl(t v(
v(t(ndas münasib(tl(rinin internet vasit(sil( elektron s(kild( qurulmasını
n(z(rd( tutan e-hökum(t sistemi ild(n il( çox genis sah(l(ri (hat( etm(kd(dir.
Hal-hazırda ölk(mizd( d( bu sistem kort(bii olsa da yayılmaga baslamısdır. Artıq
bir sıra nazirlik, dövl(t komit(si v( komissiyaları elektron dövl(t sisteminin b(zi
üstünlükl(rind(n istifad( etm(y( çalısır, lakin aqrar sektorun dövl(t idar(etm(
orqanları h(l( d( bu prossesd(n dem(k olar ki, k(nardadır. _g(r bu orqanlarda
e-hökum(t sistemi dogru düzgün qurularsa _nternet texnologiyaları h(min
orqanların xalqa açıq olan infromasiyalarını (ld( etm(yi, elektron s(sverm(,
elektron vergil(ndirm( v( ya dig(r öd(m(l(ri köçürm(yi, v(t(ndasların dövl(t
orqanlarının idar(edilm(sind( istirakını asanlasdırmagı, onlarla dövl(t m(murları
arasında sıx (laq(nin qurulmasını t(min ed(c(kdir;
Bu gün k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarının qiym(tl(ri, basqa sözl( fermerl(rin g(lirl(ri
bazar konyukturasından h(ddind(n artıq asılıdır v( dem(k olar ki, dövl(tin t(nziml(m(
t(dbirl(rind(n k(narda qalmısdır. Ölk(d( qiym(tl(r liberallasdırılsa da, dövl(tin dolayı
yollarla qiym(tl(rin formalasdırılmasına t(siri gücl(ndirilm(lidir. Bu zaman qiym(t
s(viyy(sinin qorunması, t(klifi m(hdudlasdırmaqla qiym(t s(viyy(sinin qorunması, h(d(f
qiym(ti v( ya aradakı f(rqin öd(nilm(si, ikili qiym(t sistemi v( birbasa g(lir öd(m(si
kimi (vv(l göst(rdiyimiz qiym*t mexanizml*rind(n genis istifad( edilm(si
mümkündür.
Bütövlükd( ölk( iqtisadiyyatı il( yanası aqrar sektorun kreditl( t(minatı sah(sind(
d( ciddi ç(tinlikl(r vardır. Bu gün ölk( sahibkarlıgının kreditl( t(min edilm(si m(qs(dil(
Sahibkarlıga Köm(k Milli Fondu f(aliyy(t göst(rir. Lakin bu Fondun resurslarının
m(hdud, dig(r kommersiya banklarının kredit d(r(c(l(rinin v( t(l(b etdikl(ri girov
m(bl(ginin yüks(k, xüsusil( d( (ks(rininin qısamüdd(tli olması bütün sahibkarlıq
subyektl(ri kimi aqrar sahibkarlıq subyektl(rin( d( kredit resurslarını (ld( etm(k
baxımından ç(tinlikl(r yaratmaqdadır. Aqrar sektorun strateji (h(miyy(tini n(z(r( alaraq
bu problemi h(ll etm(k üçün ilk növb(d( (ks(r ölk(l(rd( genis t(tbiq olunan v( t(sis
kapitalında dövl(tin istirak etdiyi Aqrar Kreditl*sdirm* Bankı yaradılmalıdır. Bununla
yanası dig(r bir istiqam(t kimi aqrar istehsalçılar arasında Kredit =ttifaqlarının
yaradılmasına dövl(t d(st(yinin gücl(ndirilm(sini göst(rm(k olar.
Hal-hazırda aqrar istehsalçılarımız sıgorta sistemind(n dem(k olar ki, k(nardadadır.
Aqrar sektorun sıgortalanmaya (n çox ehtiyacı olan sektorlardan oldugunu n(z(r( alsaq
mövcud v(ziyy(tin n( q(d(r acınacaqlı oldugu ortaya çıxır. _lk növb(d( dövl(t qüvv(d(
olan “K*nd t*s*rrüfatında sıgortanın stimullasdırılması haqqında” qanunundan
ir(li g(l(n v(zif(l(rini h(yata keçirm(k istiqam(tind( ciddi t(dbirl(r görm(lidir. Bununla
31
yanası bütövlükd( ölk( üzr( sıgorta kompaniyalarının inkisafına köm(k göst(rm(kl(
b(rab(r, onların aqrar sektora yön(lm(l(rini t(min ed(c(k t*sviq mexanizml*ri
hazırlamalıdır. N(hay(t, sonradan miqyasını daha da genisl(ndirm(k s(rti il( b(zi
ekstermal (razil(rd( f(aliyy(t göst(r(n aqrar istehsalçılar üçün m*cburi sıgorta
sistemi d( t(tbiq edilm(lidir.
Aqrar istehsalçılara t(tbiq olunan vergi güz*stl*rinin davam etdirilm(si il( yanası,
hesab edirik ki, onlara yanacaq, gübr(, toxum v( dig(r növ m(hsullar üzr( xammal
subvensiyası da verilm(lidir. Xüsusil( d( ölk(mizd( aqrar istehsalda m(hsuldarlıgın
asagı oldugunu n(z(r( alsaq, bu sektorda m(hsuldarlıgı kifay(t q(d(r yüks(ld( bil(c(k
xarici toxum növl(rinin idxalında v( (ld( edilm(sind( dövl(tin aqrar istehsalçılar üçün
(lverisli s(rait yaratması mühüm (h(miyy(t k(sb edir. Bu zaman K(nd T(s(rrüfatı
Nazirliyi v( onun ayrı-ayrı qurumları t(r(find(n müxt(lif toxum banklarının yaradılması
da z(ruridir.
Hal-hazırda ölk(mizd( istehsal olunan k(nd t(s(rrüfatı m(hsulları Az(rbaycan
Respublikası t(r(find(n heç bir gömrük rüsum v( kvotasına m(ruz qalmadan ixrac edilir,
idxalda is( müxt(lif tarif v( qeyri-tarif m(hdudiyy(tl(ri vardır. Aparılan bu proteksionist
siyas(t (sas(n dogru hesab oluna bil(r. Lakin hesab edirik ki, tarif v( qeyri-tarif
m(hdudiyy(tl(rin( m(ruz qalan m*hsulların siyahısı da daim t(kmill(sdirilm(lidir.
Çünki onların arasında el( m(hsullar ola bil(r ki, idxal m(hsul olmasına baxmayaraq
aqrar istehsalın bu v( ya dig(r m(rh(l(sind( istifad( olunan z(ruri m(hsullar olsunlar.
Bununla yanası artıq yerli istehsalçılar t(r(find(n rahatlıqla istehsal oluna bil(n, lakin
asagı m(hsuldarlıqla xarakteriz( olunan bir sıra m(hsulları t(dric(n idxal m*hsulların
r*qab*tin* açmaq lazımdır ki, h(min m(hsulların yerli istehsalçıları idxal m(hsulların
t(siri il( daha ucuz v( keyfiyy(tli m(hsul (ld( edilm(sin( imkan ver(n istehsal
texnologiyalarını t(tbiq etm(kd( maraqlı olsunlar. Bu zaman idxal olunacaq m(hsullara
yüks(k keyfiyy(t standartlarının t(tbiq edilm(si d( n(z(rd(n qaçmamalıdır. _ks halda
t(tbiq edil(n mexanizm lazımı s(m(r(ni ver( bilm(z.
Fermerl(rin masın v( avadanlıqlarla, bütövlükd( k(nd t(s(rrüfatı texnikası il( t(min
edilm(si m(qs(dil( aqrar lizinqin inkisafına yardım göst(rilm(lidir. Hal-hazırda bu
m(qs(dl( “Aqrolizinq” s(hmdar c(miyy(ti f(aliyy(t göst(rir. Hesab edirik ki, bu
c(miyy(tin f(aliyy(tini t(min etm(k m(qs(dil( dövl(t büdc(sind(n ayrılan v(sait ild(n il(
artırılmalı v( s(hmdar c(miyy(tin texnikasından istifad( ed(n fermerl(r( istifad(
haqqlarını istehsal etdikl(ri m(hsulun bir qismini natural formada dövl(t ehtiyat
fondlarına t(hvil verm(kl( öd(m(l(ri üçün d( s(rait yaradılmalıdır. Bununla yanası aqrar
sektora (lverisli lizinq xidm(ti göst(r(n dig(r bazar subyektl(rini t(sviq xarakterli
mü(yy(n isl(r d( görülm(lidir.
Ölk( aqrar sektorunun böyük investisiya potensialı olmasına baxmayaraq bu
potensialdan dem(k olar ki, istifad( edilmir. 1996-cı ild(n b(ri iqtisadiyyata qoyulan
investisiyaların t(xmin(n 15-20%-i qeyri-neft sektoruna yön(ldilmisdir ki, bunun da cüzi
bir hiss(si aqrar sektorun payına düsür. Bu sektorda xarici investisiya qoyulusları da
h(ddind(n artıq azdır. Bu gün aqrar sektorda 8 mind(n artıq hüquqi s(xs f(aliyy(t
göst(rdiyi halda onların yalnız 12-i xarici investisiyalı mü(ssis(l(rd(n ibar(tdir. N(tic(d(
bu sektorda m(hsuldarlıgın yüks(ldilm(sin( xidm(t ed(c(k xarici texnika v(
texnologiyanın, marketinq-satıs t(crüb(sinin (ld( edilm(si imkanları asagı düsür. Bunun
üçün dövl(tin investisiya siyas(tinin qarsısında duran (sas v(zif(l(rd(n biri aqrar sektora
xarici investisiyaları c*lb etm*k olmalıdır. Xüsusil( bu istiqam(td( görül(c(k
t(dbirl(r arasında ölk(nin müxt(lif (razil(rind( azad iqtisadi zonaların yaradılmasını
z(ruri hesab edirik. Dövl(t investisiyaları is( (sas(n aqrar infrastruktura, baytarsanitar,
texniki n(zar(t, fitosanitar, toxumçulugun v( damazlıq isl(rinin h(yata
keçirilm(sin(, aqrotexservis xidm(tl(ri s(b(k(sinin yaradılmasına, mövcüd meliorasiya32
irriqasiya sisteml(rinin b(rpası v( yenid(n qurulmasına, yeni sisteml(rin tikilm(si
hesabına suvarılan torpaqların su t(minatının yaxsılasdırılmasına, torpaqların
soranlasmasının qarsısının alınmasına, magistral kollektorlar vasit(sil( sor suların
mane(siz X(z(r d(nizin( axıdılmasına, su çatısmazlıgının aradan qaldırılması, bu
m(qs(dl( yeni su anbarlarının, magistral kanalların v( dig(r su t(s(rrüfatı obyektl(rinin
tikilm(sin(, torpaqların eroziyasına qarsı müvafiq t(dbirl(rin h(yata keçirilm(sin(,
torpaqların rekultivasiyası layih(l(rinin hazırlanmasına, torpaq kadastrının v( torpaq
bazarının yaradılmasına yön(ldilm(lidir. Bunlarla yanası dövl(t t(r(find(n fermerl(r(
yardım m(qs(dil(, onların ist(r daxili, ist(rs( d( xarici bazarlarda öz m(hsullarını
reallasdırmalarına imkan ver(n birjaların, auksionların yaradılması, s*rgil(rin t(skili,
topdansatıs anbarlarının qurulması t(min edilm(lidir. Bu zaman yerli fermer
m(hsullarının tanıdılmasında müxt(lif reklam vasit(l(rind(n d( istifad( edilm(lidir. Aydın
m(s(l(dir ki, bir sıra k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarının ümumi reklamından onun istehsalı
il( m(sgul olan bütün istehsalçılar faydalana bilirl(r. Bu m(qs(dl( K(nd T(s(rrüfatı
Nazirliyinin televiziya v( dig(r kütl(vi informasiya vasit(l(rind( ölk(mizin ayrı-ayrı k(nd
t(s(rrüfatı m(hsulları il( baglı vaxtasırı reklam m*hsulları yerl(sdirm(si s(m(r(li ola
bil(r.
Aqrar siyas(t mexanizml(rinin t(kmill(dirilm(sinin dig(r bir istiqam(ti aqrar
sektorun elmi t(minatı il( baglıdır. Bu gün Az(rbaycan elminin ümumi t(n(zzülü
ç(rçiv(sind( aqrar elmin s(viyy(si d( acınacaqlı v(ziyy(td(dir. N(tic(d( elml( (laq(si
qırılmıs aqrar sektor m(hsuldarlıq, keyfiyy(t v( m(hsul çesidliyi kimi göst(ricil(r
baxımından gerid( qalır. Mövcud v(ziyy(ti aradan qaldırmaq üçün dövl(t bütövlükd(
elmin inkisafına v( xüsusi olaraq da aqrar elmin inkisafına böyük h(cmd( maliyy(
resursları ayırmalıdır. Bununla yanası K(nd T(s(rrüfatı Nazirliyind( struktur islahatları
apararaq orada aqrar elmin inkisafı v( aqrar sektorun informasiya t(minatına xidm(t
ed(n qurumlar yaradılmalıdır. Bu m(s(l(d( ABS t(crüb(sind(n yararlanmq olar. Bel( ki,
ABS-da aqrar sektorun idar(edilm(si m(s(l(l(ri il( m(sgul olan ABS K(nd T(s(rrüfatı
Departamentind( aqrar sektorun strateji probleml(rinin h(lli il( baglı arasdırmalar
aparan Aqrar Arasdırma Xidm*ti(Agricultural Research Service),elmi t(dqiqatçılardan
tutmus genis xalq kütl(l(rin( q(d(r bütün istifad(çil(ri informasiya il( t(min ed(n Milli
Aqrar Kitabxana(National Agricultural Library) v( ixraca xidm(t v( onun t(sviq
edilm(si agentliyi kimi f(aliyy(t göst(rm(kl( ABS-ın biznes maraqları v( fermerl(ri üçün
xarici ölk(l(r( aqrar arasdırmalarla baglı müt(xx(sisl(r gönd(r(n Xarici Aqrar Xidm*ti
(Foreign Agricultural Service – FAS) f(aliyy(t göst(rir.
Bununla yanası qısa müdd(td( K(nd T(s(rrüfatı Nazirliyinin z(ngin informasiya
resurslarına daxil olmaq imkanı ver(n web ünvanı, biri aqrar sektorun cari
m(s(l(l(rin(, dig(ri is( aqrar elmin müxt(lif istiqam(tl(ri il( baglı arasdırmalara h(sr
olunmus iki dövrü n*sri f(aliyy(t( baslamalıdır.
Ölk(mizd( aqrar sektorun (sas probleml(rind(n biri d( aqrar sektor subyektl(rinin
t(skilatlanma s(viyy(sinin asagı s(viyy(d( olmasıdır. Bunun (sas s(b(bl(rind(n biri
h(min subyektl(rin daha çox fiziki s(xs statusunda f(aliyy(t göst(rm(l(ri il( baglıdırsa,
dig(ri dövl(tin bu sah(d(ki siyas(tinin z(ifliyi il( baglıdır. Aqrar t(s(rrüfat subyektl(rinin
yüks(k s(kild( t(skilatlanması h(m onların öz hüquq v( v(zif(l(rini daha s(m(r(li
s(kild( reallasdırmalarına, h(m d( aqrar siyas(tin formalasmasında yaxından istirak
etm(l(rin( s(rait yaradar ki, bu da dövl(tin yürütdüyü aqrar siyas(tin effektliyinin
artırılmasına xıdm(t etmis olar. Bu baxımdan hesab edirik ki, ölk(nin bütün aqrar
t(s(rrüfat subeyktl(rini özünd( birl(sdir(n, onların m*nafel*rinin ifad*çisi olan
qurumların yaradılması v( onların t(sviq edilm(si aqrar siyas(tin (sas
istiqam(tl(rind(n biri olmalıdır.
33
Bu gün ölk(mizd( aqrar siyas(tin h(yata keçirilm(sind( d( proqramlı yanasmadan
genis istifad( olunur. Lakin h(yata keçiril(n proqramların qarsısına qoydugu v(zif(l(ri
daha s(m(r(li s(kild( yerin( yetirm(si üçün bir sıra istiqam(tl(rd( t(kmill(sdirm(
t(dbirl(rinin görülm(si d( vacibdir:
_ Proqramların hazırlanma pressesinin s*m*r*liliyi yüks*ldilm*lidir: Bu
m(qs(dl( ilk növb(d( dövl(t t(r(find(n etibarlı bir s(kild( isl(nib hazırlanan milli
v( regional s(viyy(li informasiya sistemin( ehtiyac vardır. Bel( ki, hazırlanan h(r
bir proqram mü(yy(n statistik v( ya analitik informasiyalar (sasında hazırlanır v(
bu informasiyaların etibarlılıq s(viyy(si n( q(d(r yüks(k olarsa, hazırlanan
proqramların ugur qazanmaq sansı da bir o q(d(r yüks(k olacaqdır. Ölk(mizd(
hazırlanan proqramlarla _EÖ-d( hazırlanan bir sıra proqramlar arasında müqayis(
apardıqda bu sah(d( n( q(d(r ciddi probleml(rin oldugunu görm(kd(yik. M(s(l(n,
regional inkisafla baglı proqrama diqq(t yetir(k. Proqramda ayrı-ayrı regionlar v(
rayonlar üzr( genis t(dbirl(r sistemi n(z(rd( tutulsa da bunların hansı sosialiqtisadi
informasiyalar (sasında t(yin edildiyini açıq bir s(kild( görm(k mümkün
deyil. Regionlar yalnız bir sıra tarixi-cografi v( makroiqtisadi informasiyalar
(sasında xarakteriz( edilmisdir ki, fikrimizc( bu tipli informasiyalara dayanaraq külli
miqdarda maliyy(-investisiya ehtiyatlarını s(m(r(li bir s(kild(, regionların h(qiqi
ehtiyacları istiqam(tind( bölüsdürm(k mümkün deyil. Proqramların hazırlanması
m(rh(l(sind( diqq(t yetirilm(si z(ruri olan dig(r bir m(s(l( onun aid oldugu sah(
v( ümumilikd( c(miyy(t miqyasında müxt(lif hökum(t, qeyri-hökum(t
t(skilatlarının, ictimai birlikl(rin v( müst(qil ekspertl(rin fikirl(rinin öyr(nilm(sini,
proqramın hazırlanması prossesind( onların istirakını t(min etm(kdir. Bu,
proqramda c(miyy(tin (n müxt(lif t(b(q(l(rinin maraqlarını birl(sdirm(yi t(min
etm(kl( onun h(yata keçiril( bilm(k imkanlarını yüks(ldir. Bundan basqa dig(r
z(ruri m(s(l( d( xarici ölk(l(rin t(crüb(l(rind(n yararlanmaqdır. Bu m(qs(dl(
beyn(lxalq t(skilatlarla (m(kdaslıq artırılmalı, xarici ölk(l(rl( müt(xx(sis
mübadil(si genisl(ndirilm(lidir. Göst(rdiyimiz h(r üç m(s(l( üzr( ölk(mizd(ki
v(ziyy(t o q(d(r d( ür(k açan deyil;
_ Proqramların daha genis ictimaiyy*t t*r*find*n d*st*kl*nm*si t*min
edilm*lidir: Proqramın hazırlanmasında v( icrasında c(miyy(tin daha böyük
hiss(sinin istirakının t(min olunmasını n(z(rd( tutan bu prosses onun genis t(bligi
yolu il( qoyulmus h(d(fl(rinin (hali t(r(find(n düzgün d(rk edilib m(nims(nilm(si,
QHT-l(r, siyasi partiyalar v( ictimai birlikl(rin proqramın icrasında hökum(t(
mümkün q(d(r güclü d(st(k verm(si il( mümkündür. Bu h(m d( iqtisadi
demokratiyanın (sas prinsipidir. Artıq sübut olunmusdur ki, iqtisadi idar(çilikd(
insanların istirakı n( q(d(r genis ç(rçiv(d( t(min olunarsa, o zaman iqtisadi
inkisafın s(viyy(si d( bir o q(d(r yüks(k olacaqdır. Basqa sözl( iqtisadi
idar(etm(d( f(rdl(rin istirak s(viyy(sil( iqtisadi inkisaf düz müt(nasibdir25. Bunu
n(z(r( alaraq qeyd ed( bil(rik ki, Az(rbaycanda iqtisadi siyas(tin, h(mçinin aqrar
siyas(tin h(yata keçirilm(sind( (halinin istirak s(viyy(si çox asagıdır. Daha çox
demokratik t(sisatların z(if inkisaf etm(si n(tic(sind( ortaya çıxan bu meyl dövl(t
proqramlarının s(m(r(liliyini d( xeyli asagı salır;
_ Proqramların h*yata keçirilm*si mexanizmind* desentralizasiya meyli
gücl*ndirilm*lidir: Az(rbaycan hökum(tinin h(yata keçirdiyi iqtisadi siyas(t
daha çox m(rk(zl(sdirilmis xarakterlidir v( bu özünü dövl(t proqramlarının icrası
zamanı da göst(rir. Lakin müasir dünyada iqtisadi siyas(tin h(yata keçirilm(sind(
tamamil( (ks bir meyil, desentralizasiya meyli gücl(nmisdir. Bel( ki, bu mexanizm
25 Prof. Dr. Saleh M_mm_dov, “
Do'stlaringiz bilan baham: |