A`yiemgi da`wirlerde geografiya pa`ni qalay rawajlana baslag`an ?

Juwaplar

1. 
   A`yiemgi da`wirlerde geografiya pa`ni qalay rawajlana baslag`an ?
   

Geografiya eń áyyemgi hám hámiyshe nawqıran ilimlerden biri.
Geografiyalıq ashılıwlar, ideya hám bilimlerdiń rawajlanıw ózgesheliklerine tiykarlanıp, bul pánniń tariyxında tómendegi basqıshlardı
ajıratıw múmkin.Áyyemgi yaki antik dáwir basqıshı. Alǵashqı adamlardıń ózi jasap turǵan orındı úyreniw, jasaw ushın qolaylı, tábiyiy resurslarǵa bay jerlerdi tabıw hám ózlestiriwge bolǵan umtılıwları tiykarında dáslepki geografiyalıq bilimler toplanıp barǵan. B.e.sh. 2-mıń jıllıqta finikiyalılar Jer Orta teńizinen Gibraltar buǵazı arqalı júzip ótip, Afrika jaǵaları boylap Hindstanǵa shekem júzip barǵan. Sol waqıttan Aziya hám Evropa atları payda bolǵan.Bul dáwirde grekler hám rimliler usı dáwirde belgili bolǵan aymaqlardı súwretlep jazıw menen birge kartalardı da dúzgen. Gomer b.e.sh. XII ásirde Jer Orta teńizi hám onıń átirapın súwretleytuǵın
dúnya kartasın dúzdi. Pifagordıń shákirtleri b.e.sh. VI ásirde Jerdiń shar tárizli ekenligin aytqan. Aristotel b.e.sh. IV ásirde, Jerdiń shar
tárizli ekenligin, ıssılıq poyasları bar ekenligin logikalıq tárepten
dálilledi. Álemniń orayında Jer turadı degen geocentrik teoriyanı alǵa
súrdi. Eratosfen b.e.sh. III ásirde birinshi bolıp Jerdiń úlkenligin ólshedi
hám «Geografika» atlı kitabın jazıp, geografiya pániniń óz aldına pán
bolıp shıǵıwına tiykar saldı. Eramızdıń II ásirinde Ptolomey 8 tomlı
«Geografiya» miynetin jazdı hám kartalardı dúziwde kartografiyalıq
proekciyalar hám dáreje torın oylap taptı, dáslepki «Atlas»tı jarattı. Sol
dáwirde Strabon da 17 tomnan ibarat «Geografiya» shıǵarmasın jazdı.
Bul basqıshtıń tiykarǵı nátiyjeleri: geografiya páni payda boldı hám
«geografiya» atlı kitaplar jazıldı, dúnya kartaları dúzildi, geografiyalıq
koordinatalar hám dáreje torı oylap tabıldı, Jerdiń shar tárizli ekenligi
logikalıq jaqtan dálillendi hám ólshemleri anıqlandı.
Orta ásirler basqıshı. Bul dáwirde geografiya,

2. 
   Orta a`sirlerde geografiya pa`ninin` rawajlani`w tariyxi`?
   

Orta ásirler basqıshı. Bul dáwirde geografiya, ulıwma ilim-pán,
tiykarınan Shıǵısta, atap aytqanda, Orta Aziya, Mısr, Iranda rawajlandı.
Geografiya páni, tiykarınan, úlketanıw, kartografiya, geodeziya
baǵdarında rawajlandı. Muhammed ibn Musa al-Xorezmiy IX ásirde
Jerdiń shar tárizli ekenligin dálillep, onıń ólshemlerin salıstırmalı anıq
ólshedi. «Surat-al-Arz» atlı kitap jazıp, Shıǵıs geografiyasına tiykar
saldı.
Geografiya pániniń rawajlanıwında Abu Rayhan Beruniydiń
xızmeti ullı. Onıń geografiyaǵa baylanıslı 22 miyneti bolıp, sonnan
on ekisi geodeziya, tórtewi kartografiya, úshewi klimatologiya, úshewi
mineralogiyaǵa baylanıslı hám házirge kúnde de áhmiyetli esaplanadı.
Ol soqqan globus bolsa Jerdiń shar tárizli ekenligin dálillew hám
túsindiriwde, Arqa yarım shar tábiyatın úyreniwde teńi joq derek
bolǵan. Ol grek hám rim ilimpazlarınan parıqlanıp álemniń geliocentrik
dúzilisi teoriyasın rawajlandırıwǵa úles qosqan.
Abdurazzaq Samarqandiy Hindstanǵa sayaxat etip, Iran, Pakistan,
Arabstan teńizi haqqında bay maǵlıwmatlar topladı. Axmet Ferǵaniy
astronomiya, klimatologiya, gidrologiya pánlerine baylanıslı shıǵarmalar
dóretti. Ol Nil dáryasınıń suw sarpın ólsheytuǵın «Nilometr» ásbabın
jaratıp, dáryalardıń suw sarpın ólshew hám oǵan baylanıslı jumıslardı
durıs jobalastırıwǵa tiykar jarattı. Omar Hayyam tárepinen kóplep
kartalar dúzildi. Yaqut Hamaviy geografiyalıq sózlik – sol dáwirdegi
geografiyalıq bilimler enciklopediyasın dúzdi. Zahiriddin Muhammed
Babur «Baburnama» shıǵarması arqalı geografiya ilimine úlken úles
qostı.

3. 
   Ulli` geografiyali`q ashi`li`wlar da`wiri?
   

XV ásirdiń 2-yarımına kelip,
Evropada tábiyiy resurslar hám shiyki zatqa bay dep esaplanǵan
Hindstan hám Qıtayǵa jańa jollardı tabıw isleri baslandı. Nátiyjede,
«Ullı geografiyalıq ashılıwlar» islendi. Ullı geografiyalıq ashılıwlar
tiykarınan 3 baǵdarda alıp barıldı: 1) qubla — Afrika boylap; 2) batıs — Atlantika okeanı arqalı; 3) arqa — Evraziyanıń polyar úlkeleri
hám arqa jaǵaları boylap.
Bul basqısh 1492-jılı ispaniyalı Xristofor Kolumbtıń Amerikaǵa
1-sayaxatınan baslanadı. X. Kolumb Amerikaǵa jámi 4 márte barıp,
hár sapar jańa-jańa atawlardı ashıwına qaramay, ol jerlerdiń Hindstan
emesligin bilmegen. 1499—1501-jılları Amerigo Vespuchchi Qubla
Amerika jaǵaların tekserip, bul jerler Hindstan emes, jańa jerler
ekenligin jazadı. 1507-jılı M. Valdzemyuller «Kosmografiyaǵa kirisiw»
atlı shıǵarmasında bul jańa jerlerdi «Terra Amerika» dep ataydı. Keyin
ala Merkator ózi dúzgen kartalarında hár eki materikti de sol at
penen ataydı.
1498-jılı portugaliyalı Vasko da Gama ekspediciyası Afrikanı aylanıp
ótip, Evropadan Hindstanǵa baratuǵın teńiz jolın ashtı. 1519—1521-jılları
ispaniyalı Fernando Magellan ekspediciyası dúnya boylap sayaxatın
ámelge asırdı. Nátiyjede, Jerdiń shar tárizliligi ámelde dálillendi hám
Dúnya okeanınıń bir pútinligi belgili boldı.
XVI ásirde angliyalı hám gollandiyalı sayaxatshılar da Hindstan
hám Qıtayǵa teńiz jolın ashıw maqsetinde arqa-batıs hám arqashıǵıs baǵdarlarda ekspediciyalar ótkizdi. Nátiyjede, Arqa Amerika
hám Evraziyanıń arqa jaǵaları hám kóplep atawlar úyrenildi. Biraq
teńiz jolın ashıwǵa muwapıq bolmadı. Sonday-aq, Amerikanıń ishki úlkelerin, yaǵnıy angliyalılar — AQSH aymaǵın, francuzlar — Kanada
aymaǵın tekserdi.
XVI ásirdiń aqırlarınan baslap Qubla Aziya, Avstraliya hám Okeaniya
aymaqları inglis hám gollandlar tárepinen tekserilip, ashıla baslandı.
1605-jılı golland sayaxatshısı Yanszon Avstraliya materigin ashtı. Keyin
ala 1641-1643-jılları A. Tasman materikti aylanıp shıqtı

4. 
   Ilimiy geografiyali`q izertlewler da`wirinde geografiyali`q ta`limnin` rawajlani`wi`?
   

XVII ásirge kelip ilimlerdiń
rawajlanıwında keskin alǵa ilgerilew júz berdi. Geografiyada arnawlı
ilimiy ekspediciyalar shólkemlestirile baslandı. Bunday ekspediciyalardan
eń tiykarǵıları: 1725—1741-jılları V.Bering hám A.Chirikov basshılıǵındaǵı
rus ekspediciyası, 1785—1788-jılları J.Laperuz basshılıǵındaǵı francuz
ekspediciyası, 1768—1779-jılları Jeyms Kuk basshılıǵındaǵı 3 mártebe
dúnya boylap inglis ekspediciyası. Bul ekspediciyalar tárepinen Kuril
atawları, Kamchatka hám Chukotka yarım atawları, Aziyanıń arqa
jaǵaları, Afrika hám Qubla Amerikanıń ishki bólimleri, Avstraliyanıń
shıǵıs jaǵaları, Jańa Zelandiya, Jańa Kaledoniya, Qubla Georgiya,
Jámiyet, Gavayi, Kuk hám basqa atawlar úyrenildi.
Jerdiń ishki bólekleri, tektonikalıq qubılısıar haqqındaǵı bilimlerdiń
toplanıwı menen tábiyiy geografiyadan geologiya ajıralıp shıqtı, Jer beti
relyefi, jer ústi hám astı suwları, klimat, samallar, ósimlikler haqqındaǵı
bilimlerdiń keńeyiwi bolsa geomorfologiya, gidrologiya, meteorologiya
hám geobotanika ilimleriniń óz aldına pán dárejesinde rawajlanıwına
alıp keldi. Bul basqıshta ilimiy jumıslar, kóbinese úyrenilgen jerlerdiń

5. 
   O`zin`iz qa`legen bir sayaxatshi` haqqi`nda ayti`p berin`?