Ayev В. Ch., ndKirish «inson resurslari iqtisodiyoti» fanining predmeti va mazmuni L l. Inson resurslari to‘g’risida tushuncha

Dmax - Dmin

Bu yerda I - ushbu tur indeksi; Df — ko‘rsatkichning xaqiqatdagi qiymati; Dmin - ko‘rsatkichning minimum qilib olingan qiymati; Dmax - ko‘rsatkichning maksimum qilib olingan qiymati12.

1. 0 ‘rtacha kutiladigan umr kechirish darajasi. Oltgan asrning 90-yillari

12 БМТнингтараккиётдастурп. Пноон тарлкцмоти тугрисида маъруза. «Узбекистон», 2005.

38

boshida o‘rtacha umr ko'rish darajasi asosida (Yaponiyada — 79 yosh, Shvetsiyada

- 78 yosh, Kanada va Fransiyada — 77 yosh, AQSH va Kanadada — 76 yosh, Chilida — 72, Meksikada — 70 yosh) 1994 yildagi hisob bo‘yicha ushbu yosh maksimum darajada, ya’ni 85 yil, minimum darajada yosh esa 25 yil qilib olindi. Q‘zbekistonda o‘rtacha umr kechirishni o‘sha yili 69 yil desak, unda bu

ko'rsatkich quyidagi ko‘rinishni oladi:

69 - 25

I _{o’ u} к ‘ ------------- = 0 ,7 jj o u k 85 - 25

Ta’lim darajasi indeksi amai qilinadigan uslubga binoan, ikkita indeksning o‘rtacha tortilgan usuli bilan aniqlanadi. Shunga binoan maiumotlilik darajasi aniqlanadi. To‘la ma’lumotlilik 2/3 og’irlikda va 24 yoshgacha boiganlarning ma’lumotlilik darajasi 1/3 og’irlikda. 2004 yilda 0 ‘zbekistondagi yuqori yoshdagi aholining savodxonlik darajasi 98,4%, 24 yoshgacha boigan aholining savodxonlik darajasi esa 49,1. Ushbu ko'rsatkichlar asosida va normativ diapazon (100%-0%) da savodxonlik indeksi va o‘qiyotganlar darajasi indeksi quyidagicha:

Isd = ( ^ 1 = 0 , 9 8 4

(100 - 0)

(4 9 ,1 -0 )

= 0,491

1' (100,0-0)

Ushbu ikkita ko‘rsatkich asosida 0 ‘zbekiston miqyosida ma’lumotlilik darajasini aniqlaymiz:

Imd =0,984-|-0,491-i = 0,819

2. Eng murakkab va munozarali 1ST ko‘rsatkichlaridan biri — bu, YaMM miqdorini jon boshiga aniqlashdir. Ushbu ko'rsatkichni BMT ekspertlari usuliga asosan YaMM diapazoni maksimum 40 000, minimum esa 100 AQSH doliari o‘rtasida, deb hisoblashadi. Ularning uslubi bo'yicha 1 AQSH dollarining ayrim

davlatlarda «foydalilik» darajasi ham aniqlanadi. 1ST hisob-kitobida jon boshiga to‘g’ri keladigan YaMMning maksimum miqdori 5448 dollar, minimum miqdori esa 100 dollar, deb qabul qilindi. 0 ‘zbekistonda YaMMning jon boshiga ulushi 2004 yilda 1044, 5 dollar desak, uning miqdori quyidagicha bo‘ladi:

I - 1044>5 - 100 - 0177

YaMM J b 5448 -100

Ushbu 3 ta ko'rsatkich asosida Inson salohiyati taraqqiyoti indeksini aniqlab olamiz:

у _ ^o'.u.k* ^s.d. ^YaMMj.d.

* ISTI — “ I 39

0 ‘zbekiston miqyosida bu ko'rsatkich quyidagi ko'rininshni oladi:

0,646 - 0y8i 9 - 0,177

1.ST, = -----------L— 2-----= 0,5447

3

Ushbu ko‘rsatkichga asosan jahon miqyosida inson salohiyati indeksi orqali mamlakatlar reytingi aniqlanadi. ISTI bo'yicha biz davlatlami 3 guruhga ajratamiz.

1-guruh: 0,907 atrofida. Bu guruhga kiruvchi Kanada 0,960, AQSH 0,942 yuqori ko‘rsatkichga ega.

2-guruh: 0,667 atrofida bo‘lib, unga rivojlanayotgan davlatlar kiradi.

Masalan, Xitoy 0, 626, Rossiya 0,792.

3-guruh: yoki quyi guruh 0,403 atrofida bo‘lib (rivojlanayotgan davlatlar ), unga Indoneziya (0,446), Keniya (0,463) kiradi.

ISTni hisoblash uslubini kelgusida yanada takomillashtirish borasida ishlar olib borilmoqda. Bu ko'rsatkichda YaMMning jon boshidagi ulushi o‘rniga sog’liqni saqlash, ta’lim, xavfsizlik, ijtimioy munosobatlar, ekologik muhit kabi ko‘rsatkichlarni inobatga olish ustuvor yo‘nalish, deb qaralishi kutilmoqda. Oxir-oqibatda hayot sifati ko'rsatkichini ne’matlar iste’moli miqdori bilan o'lchash noto‘g’riligini hayotning o‘zi isbotlamoqda.