Axoli va xududlarni tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muxofaza qilishga doir rejalarni tuzishni o’rganish

---

Axoli va xududlarni tabiiy va texnogen xususiyatli 
favqulodda vaziyatlardan muxofaza qilishga doir rejalarni 
tuzishni o’rganish 
Fukaro muxofazasining xalk xujaligi korxonalaridagi olib boriladigan siyosiy va 
tashkiliy ishlaridan asosiy maksad barcha axolini dushman kuroli va tabiiy ofait 
zararlaridan ximoya qilishni ta’minlashdir. 
Xalk xujaligi korxona boshliklari, komandirlarni tanlashda, joy-joyiga 
quyishda, ukitishda Fukaro muxofazasini kismlarini uz vazifalarini bajarishda 
utkaziladigan siyosiy - tarbiyaviy ishlariga rahbarlik kiladilar. Bo’linmalarning 
madaniy okartuv ishlar uchun muljallangan ashyolar kundalik matbuot nashrlari va 
boshqa materiallar bilan ta’minlashdir. 
Fukaro muxofazasining shaxsiy tarkibi ukuv va amaliy mashgulotlarga, tabiiy 
ofatlardan shikastlangan joylarda odamlarni qutqarish shoshilinch ishlarini bartaraf 
etish ishlariga kirishganda siyosiy tarbiyaviy ishlarning axvoliga komandir, 
tashkiliy ishlar va uni amalga oshirishda esa siyosiy ishlar buyicha komandir 
urinbosari javob beradi. Bo’linmalar favqulotda xolatlarda vazifalarni dadil, tartib 
bilan, yukori saviyada bajarishi lozim, Siyosiy ishlarga bo’linmalar maxsus 
vazifalarni bajarishda urnak kursatganlarni ragbatlantirish, kismlarni tibbiy 
ta’minoti, ovkatlanish va dam olishni ta’minlash, bo’linmalarni bir biri bilan kullab 
kuvvatlashga urgatiladi. Jangovor xolatda Fukaro muxofazasining bo’linmasida 
utkaziladigan siyosiy tarbiyaviy ishlarni muvofakiyatli bajarilishi, ularni yuksak 
ma’naviy xolatga, siyosiy ongligi, ruxiy chidamligiga, jangovor maxoratiga 
boglikdir. 
Jangovor sharoitda Fukaro muxofazasining vazifasini murakkab sharoitda: 
ommaviy yonginlar, katta vayronalik, radioaktiv, kimyoviy zararlangan sharoitda 
olib boriladi. Fukaro muxofazasi bo’linmalarini talofat kurgan markazga olib kirish 
juda kiyin ishdir. 
Bu joyda uta murakkab ogir sharoit, turli kurollardan zarar kurgan sharoit
bo’ladi. Bunday kutilmagan sharoit bo’linma kuchlariga yomon ta’sir kursatib, 
vaktincha kurkuv va ishonchsizlik kayfiyatiga solib quyish mumkin. 
SHuning uchun siyosiy tarbiyaviy ishlar Fukaro muxofazasining kuchlarini 
qutqaruv ishlarini olib borish kanchalik murakkab, kiyin bo’lmasin, jangovor 

---

vazifani bajarishni ta’minlashga karatilgan bo’lishi kerak. Bunday davrda axolini 
va Fukaro muxofazasini kuchlarini sodir bo’lgan axvoldan uzluksiz xabardor 
qilishi kerak. Yangi jangovor vazifani tushintirish, odamlar oldiga quyilgan 
vazifani bajarishga ishonchini oshiradi. Ogir sharoitda qutqarish ishlarini olib 
borayotgan odamlar orasida “jangovor varakalar” chikarilib, ularni jon-jaxdi bilan 
ishlashi, kaxramonliklarni, uzaro yordamlari xakida kiska xabarlar berib borish 
yaxshi samara beradi. 
Komandir va siyosiy rahbarlarni odamlar bilan shaxsiy mulokotda bo’lish, 
ularni kayfiyatini, ma’naviy bilimini va ishga munosabatlarini xar tomonlama 
chukur urganish, bo’linma a’zolarini extiyoj va talablarini kondirish, ular xakida 
gamxurlik qilish rahbarlarning eng muxim burchidir. Qutqarish ishlaridagi 
bo’linmalar smenasidan keyin Fukaro muxofazasining xar bir kismidagi kilingan 
ishlarga yakun yasaladi. Bunda kancha ish bajarilganligi xakida yakun yasalib, 
yaxshi tajribalar umumlashtiriladi va shaxsiy tarkibni siyosiy aktivligini oshirish 
uchun kushimcha choralar kuriladi. 
2. Tinchlik va urush davrida Fukaro muxofazasi bo’linmalar uz oldiga 
kuygan vazifalarni muvaffakiyatli bajarish ularni bu ishga oldindan tayyorgarlik 
kurishlariga va amaliy kunikmalariga boglik. Kom’leks ukuv mashgulotlari vaktida 
Fukaro muxofazasi bo’linmasining ‘rofessional maxorati, ularni ma’naviy siyosiy 
va ruxiy chinikkanligi amalda kuriladi. 
Bunday mashgulotlar davrida odamlar yanada ji’slashadilar, kollektiv uz 
kuchini kursatadi va ular quyilgan vazifani xar kanday murakkab sharoitda 
bajarishga urgatiladi. 
Ilgor tajribalarni tarkatishga e’tibor beriladi. Xarbiy kismlar bilan birga 
Fukaro muxofazasining bo’linmalari uz vazifalariga kura vatanimizning u yoki bu 
tumanlarida talofat keltirgan tabiiy ofat okibatlarini tugatishga jalb qilinadilar. 
Bunday talofatlar axolini shikastlanishi va moddiy boyliklarni yukolishiga sabab 
bo’ladi. Bu yukotishlarni kamaytirishda ularni roli juda katta bo’ladi. 
3. Axolini va tizilmalar shaxsiy tarkibini ma’naviy, siyosiy va ruxiy 
tayyorlashda ularni xar kanday kiyinchiliklar sharoitida kurkmay, chidam va 
matonat bilan uz vazifasini bajarish kobilyatini chiniktirishga aytiladi.Moddiy 
narsalar odamga jismoniy ozik va kuvvat beradi. Fakat moddiy jixatdan ta’minlash 
bilan kifoyalanish ongsiz va ruxsiz maxluklarga xos. Ma’naviyatga intilish esa, rux 
va ong egasi bo’lish odamga xos fazilatdir.
Qo’llaniladigan pedagogik texnologiyalar: Jamoada ishlash, 
keys stadi
Axolini, ishchi-xizmatchilar, bo’linmalar, komandirlari va rahbar xodimlarini 
fukaro muxofazasi buyicha tayyorlashda amaliy mashgulotlar samarali va aktiv 
forma xisoblanadi. 
Amaliy mashgulotlarda bo’linmalar shaxsiy tarkibi zarur amaliy kunikmalar, anik 
va tartibli xarakatlari, xar xil asbob va texnikadan foydalanishning eng maksadga 
muvofik usullari izlanadi va takomillashtiriladi, ogoxlantirish va aloka, boshqarish 
masalalari takomillashtiriladi. Korxonalarda fukaro muxofazasining Quyidagi 
amaliy mashgulotlari utkaziladi: 
1.
Bo’linmalarning shaxsiy tarkibi uchun maxsus taktik amaliy mashgulotlar 

---

2.
Rahbar va komandir tarkibi uchun komanda shtat mashguloti 
3.
Ukitilayotgan xamma tabakalar uchun kom’leks amaliy mashgulotlari 
tashkil qilinadi va utkaziladi. 
Taktik amaliy mashgulot – bo’linmalarni oldiga quyilgan vazifani bajarishga 
urgatish uchun utkaziladi. 
Bunda bo’linmalar favqulodda xolatlarda dushman xujumidan kelib chikkan 
okibatlarni tugatishga, ishlab chikarishni tuxtovsiz bo’lishi choralarini bajarishga 
urgatiladi, hamda komanda boshlik tarkibini amaliy maxoratingi takomillashtiradi. 
Komanda-shtab ukuv mashgulotlari – fukaro muxofazasi xizmat boshliklari, 
korxonalarning boshliklari, tarkibi uz funktsional burchlarini bajarishga birgalikda 
bajarish formasidir. 
Bunda fukaro muxofazasining rejasiga binoan xamma narsa tayyorlanib, 
xamma masalalar bajariladi. Komanda-shtab mashgulotining maksadi rahbarlarni 
va komanda boshliklar tarkibini ob’ekt fukaro muxofazasi tadbirlarini bajarishda 
nazariy va amaliy maxoratini oshirish xodimlar bo’linmalar va kushinlar bilan 
uzaro xamkorlikda xarakat qilishni ta’minlash. Fukaro muxofazasini tadbirlarini 
tashkil qilish va olib borishning eng mukammallashgan yul va usullari izlab 
to’iladi.
Komonda shtab ukuv mashgulotlari joylarda FM tuzilmalari va boshqaruv 
organlarining doimiy joylashgan hududidan belgilangan joyga chiqishi bilan 
boshlanadi. Mobil (harakatdagi) boshqaruv ‘unktlari avtomobilg’ va chodirlarda 
tashkil etiladi. 
Komanda-shtab mashgulotlari konkret taktik sharoitga yakinlashtirib olib 
boriladi. 
Komanda-shtab mashgulotlaridan oldin shtab mashklarini (trenirovkalarni) 
utkazish tavsif etiladi.
Mashgulotlarga razvedka, aloka bo’linmalari, jamoa tartibini saklash, sanitar 
drujinalar, qutqarish gru’’a komanda, otryadlar va boshqalar jalb qilinadi.
Ob’ekt fukaro muxofazasi boshligi komanda-shtab mashgulotining rahbari 
xisoblanadi. 

---

Kompleks mashqi – Ob’ekt fuqaro muhofazasi, favqulodda vaziyatlarning oldini 
olish va ularda harakat qilish masalalari bo’yicha tayyorligining namoyishidir
. 
Ikki kecha-kunduzgacha davom etadigan kom’leks o’quv mashqlari xodimlari soni 
300 dan ortiq bo’lgan korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda hamda 600 dan 
ortiq o’ringa ega bo’lgan davolash-’rofilaktika muassasalarida 3 yilda bir marta 
o’tkaziladi. 
Kom’leks mashqi o’tkazishning 
asosiy maqsadi 
Ob’ektlarda ishlab chiqarish foliyati to’xtatilmagan sharoitda tegishli signal 
olishdan tortib, AQvaBSHI o’tkazish, favqulodda vaziyatlarning oldini olish va 
ular borasidagi FM tadbirlarini kom’leks ishlab chiqish va amalda qo’llash. 
Nafaqat rahbarlar va FM tuzilmalari tarkibi, balki barcha ishchi-xizmatchilarning 
oila a’zolari, ob’ektga yaqin yashovchi aholining ham tayyorgarligi oshirish; 
O’rganuvchilarning har bir toifasi uchun tayyorgarlik shakl va usullarini bir 
kom’leksda qo’llash 
O’quv mashqlaridan lavhalar 
Ob’ekt mashqlari 

---

Tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan yuz berganda va 
xavfi tug’ilganda katta bo’lmagan tashkilotlarni tayyorlashning maqbul shakli 
hisoblanadi. 
Tashkilotlarda 3 yilda bir marta 6 soatgacha davom etadigan mashg’ulotlar 
o’tkaziladi. 
Ob’ekt mashqi o’tkazishning asosiy maqsadi: 
•
Tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan aholini 
muhofaza qilishning yanada samarali usullarini ishlab chiqish va amalda qo’llash; 
•
Iqtisodiyot ob’ektlarini barqaror faoliyat ko’rsatishini ta’minlovchi 
tadbirlarni o’tkazish; 
•
Ob’ektlarda FV dan ogohlantirish va oqibatlarini bartaraf etish, 
Fuqaro muhofazasi sohasida amal qilayotgan harakatlar rejasining haqiqiyligini 
tekshirish.
Fukaro mudofaasi tadbirlariga tayyorlanishning eng asosiy yukroi 
tayyorlash formasi xisoblanadi. Kom’leks mashgulotining moxiyati shundaki, 
uning xamma katnashchilari bir vaktda yagona taktik sharoitda moddiy ishlab 
chikarish bazasida xarakat kilib, korxona rejasida kuzda tutilgan ishlab chikarish 
faoliyatini tuxtatmasdan amalga oshiradi.

---

Odatda mashgulotda - ob’ekt fukaro muxofazasi rejasining xakakiyligi. 
Fukaro muxofazasi tadbirlarini amalga oshirishga ob’ektning tayyorgarlik darajasi 
va dushman tomonidan kullanilgan YaKK ning asoratlarini, shuningdek tabiiy 
ofatlar, ishlab chikarishdagi yirik avariya va xalokatlarning okibatlarini tugatish 
buyicha ishlarini utkazilishiga e’tibor beriladi; korxonani xarbiy xolat ‘aytida 
betuxtov ishlash yuli va usullari tekshirib kuriladi. 
Kom’leks mashgulotlarni maksadi Quyidagicha bo’ladi: ob’ektni favqulodda 
sharoitda xar tomonlama tuxtovsiz ishlashga tayyorlash bo’linmani jangovar 
xolatga keltirish va ularni boshqarish ishchi-xizmatchilarni hamda ishlamaydigan 
axolilarni tayyorlash rahbar va boshliklarni komandirlarni fukaro muxofazasining 
murakkab tadbirlarini utkazishda mustaqil kunikmaga urgatish, ishchi-xizmatchi 
va axolilarni favqulodda xolatlarda (ofat va urush) asoratlaridan erkinlik bilan 
ximoyalanishga urgatishdan iborat.
Bo’linmalarni tabiiy ofatlar, kigin kurollarini okibatlarini tugatishda ish olib 
borishga urgatish. Ob’ekt fukaro muxofazasi rejasini xakikiyligini tekshirish va 
xozirgi zamon talabiga mos xolga keltirish.
Ob’ekt shaxsiy tarkibini ma’naviy-siyosiy va ruxiy xislatni tarbiyalash 
uchun utkaziladi. Kom’leks mashgulotga odatda mashgulot rahbari shu ob’ekt 
boshligi bo’lib, ba’zida katta boshliklar xam katnashadi. 
Kom’leks mashgulotlarda murakkab dinamik xolatni yaratish kerak, ya’ni u 
zararlanish uchoklarini va zaxarlanish zonalarni xosil qilish, katnashchilardan 
e’chillik, moxirlik, dadillik va extiyotkaorlik talab kiladi. Kom’leks mashgulotlari 
asosiy dastur mavzulari bo’lib, ular bilan taktik-maxsus mashgulotlar, shtab 
mashklari va komanda-shtab mashgulotlari utkazilgan sung olib borish maksadga 
muvofikdir.
TSexlar, bo’linmalar, uchastkalar va boshqa kismlar ukuv rejasiga muvofik 
ular maxsus vazifalarni bajarishga ketma-ket kirishadilar. 
14- mavzu bo’yicha tavsiya etilgan adabiyotlar 
1.
N
igmatov va ,boshqalar. Favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi. – T.: «Iqtisod 
va moliya», 2011 y. 
2.
O
.Qudratov. Favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi. – T.: «Yangi asr avlodi», 
2005y. 
3.
M.Tojiev va boshq. «Favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi». - 
T.: «Ta’lim manbai», 2002 y. 
4.
A.K.Norxo’jaev va boshq. «Favqulodda vaziyatlar va fuqaro 
muhofaza tadbirlari». –T.: 2003y 
5.
R
.Ramazanova. Favqulodda vaziyatlar uchun tibbiy hamshiralar tayyorlash. – T.: 
«Yangi asr avlodi», 2006y. 

---

6.
G
rajdanskaya zao’ita i chrezvuchaynaya situatsiya v Res’ubliki Uzbekistan. – T.: 
«Yangi avlod», 2003 g. 
7.
N.Azizxo’jaeva. ‘edagogik texnologiyalar va ‘edagogik mahorat. 
qo’llanma. – T.: 2003 y. 
8.
E.A.Arustamov. Bezo’asnostg’ jiznedeyatelg’nosti. M-Izdatelsg’tva -
Torgovaya kor’oratsiya. Rossiya, Moskva 2006 god. 
9.
N.G.Zanko, 
K.R.Malayan, 
O.N.Rusak. 
Bezo’asnostg’ 
jiznedeyatelg’nosti. S’.-Izdatelg’stva "Lang’". Rossiya, Sankt-’eterburg, Moskva, 
Krasnodar. 2010 god. 
10.
A.V.Timkin. O’asnqe situatsii texnogennogo xaraktera i zao’ita ot nix. 
–M.: «Direkt-Mediya». Rossiya, Moskva. 2015 god. 
11.
Manual of Emergency Airway Management-Ram. M.Walls. 2014. 
12.
S’ecial Eurobarometer 383 CIVIL ‘ROTECTION. RE’ORT. 
Fieldwork: February - March 2012.
’ublication: June 2012. This survey has been 
requested by the Euro’ean Commission, Directorate-General Humanitarian. 
13.
Natural Risk and Civil ‘rotection. T. Horlick-Jones, A. Amendola, R. 
Casale
August 24, 2012 by CRC ‘ress Reference