Axoli iste’moli tugrisida tavsiflovchi ma’lumotlar Reja

Prognozlovchi axborot va uning kullanilishi
Bir kator xollarda davlat tomonidan bevosita rejalashtirilgan faktorlar tugrisida, masalan, axolini pul daromadlar tugrisida, tovarlarning chakana narxlar prognozli axborot uchun kulay buladi. Bunga zaruriyat prognozlashtirilgan davrga bu faktorlarning rejali proektirovkasi mavjud bulmaganda va ularni prognozli xisoblarning munosib kursatkichlari bilan almashtirish zaruriyati tugilganda paydo buladi.
Prognozli axborot kelgusi davrda bevosita rejalashtirilmaydigan aloxida tovarlar iste’moli xajmi tugrisida, shuningdek rejali tartibda tasdiklanuvchi iste’mol kursatkichlari (masalan, iste’mol fondi, milliy daromadda uning ulushi) tugrisida ma’lumotlarni uz ichiga olishi mumkin. Ammo, rejalashtirilgan iste’mol kursatkichlari tugrisida ma’lumotlar aynan prognoz kilish natijasida olingan bulsa, prognozli axborot sifatida kurib chikiladi. Shunday ekan, axoli iste’moli va uni aniklovchi faktorlar tugrisida xar kanday axborot, agarda u tegishli kursatkichlarni prognozlashdan olingan bulsa, prognozli sifatida kurib chikilishi mumkin.
Yigilish prinsiplari va alomatlaridan kelib chikkan xolda axolining talabi va iste’molini prognozlash va analiz kilish uchun kullaniladigan axborotlar butunlay va tanlovliga ajratilishi mumkin. Butunlay axborot deb, talab va iste’molni xarakati yoppasiga xisobi va ularga ta’sir kiluvchi faktorlar asosida olingan ma’lumotga aytish mumkin. Butunlay axborotga misol sifatida maxsus statistik xisobga (shakl 3 toro savdo) olingan chakana tarmok bilan savdo kiluvchi tashkilotlarda aloxida tovarlarni realizatsiya kilish tugrisida ma’lumotlar, iste’mol fondi dinamikasi, milliy daromadda uning ulushi tugrisida ma’lumotlar tovarlarning chakana narxlar dinamikasi va x.k ma’lumotlarni keltirish mumkin.
Tanlangan axborot – bu tanlov tadkikotlari natijalarida talab, iste’mol va ularni shakllantiruvchi faktorlar tugrisida olinadigan axborotdir. Bunday tadkikotlarning yirigi bulib, dehqon, ishchi va xizmatchilarning oila byudjetlarini tadkikot kilish xisoblanadi. Tanlov tadkikotlari materiallarida talab va iste’mol tugrisidagi ma’lumotlar singari ularni shakllantiruvchi faktorlari tugrisida ma’lumotlar aks ettiriladi.
Axolini talab va iste’molini prognozlash jarayonida konkret tegishliligidan kelib chikkan xolda bu maksadlar uchun ishlatiladigan axborot kiruvchi va chikuvchilarga ajratilishi mumkin. Kiruvchi axborot uziga xosligi bulib u talab va iste’molni prognozlashni ishlab chikarishda ilk axborot bazasi sifatida ishlatilishi xisoblanadi. Unga axolini talabi va iste’moli tugrisida bazisli, prognozli va rejali axborotlar kiradi. Bu axborotlarning xammasi iste’mol va talabni prognozlash madelini «kirishida» turgandek, uning nomi xam kiruvchi axborot – iste’mol va talabni prognozlash natijasida olinadigan axborot. Aslini olganda modelning «chikishida» turgan talab va takliflarini prognozli baxolash unga kiradi. Ammo, ayrim xollarda prognozli baxolash kiruvchi axborot sifatida xam kullanilishi mumkin. Bunday xol iste’molni va talabni zinali prognozlashda yuz beradi.
Maxsus gurux tarkibiga axoli talabi va iste’molini prognozlash va analiz kilish uchun kullaniladigan ilk statistik ma’lumotning sifatini tavsiflovchi tushunchalarni kiritish mumukin. Ularning asosiylari: axborotga egalik, tuliklik, ishonchlili va axborotning reprezentativligi. Bu tushinchalarning xammasi asosan «kiruvchi» ga nisbatan kullaniladi, ya’ni iste’mol, talabni axborotlarni prognozlash uchun. Daslabki ma’lumotlarning axborotlanganligi, axolini talabi va iste’molini prognozlashda kullaniladigan, u yoki bu statistik ma’lumotlar manbaini uzida ma’lumotlarini tavsiflaydi. Talab va iste’mol uni aniklovchi faktorlar tugrisidagi statistik axborot manbalari turli xil. Masalan, oila byudjetlarini tanlab tekshirish asosida axolining tavarlar sotib olishga xarajatlarini tekshirish tugrisidagi ma’lumotlar, chakana savdoda tovarlarni realizatsiya kilish tugrisida savdo statistikasi ma’lumotlariga nisbatdan axborotlangan, chunki oxirgisi (ya’ni savdo statistikasi ma’lumotlari) byudjet statistikasi nazarda tutgan oilalar ijtimoiy va iktisodiy aloxida guruxlaridagi tovarlar sotib olishga ketgan xarajatlarni uz ichiga olmaydi. Axolini tulikligi, talab va iste’molni prognozlashini kayta ishlash uchun boshlangich ma’lumotlarini «tuliklik» darajasini aks ettiradi. Mazmuni buyicha axborotni tulikligi prognoz kiluvchilarning axborot bilan ta’minlanganlikni tavsiflaydi. Axborotlarning tulik bulmasligi, talab va iste’molni prognozlashning yakuniy natijalariga salbiy ta’sir kursatadi, prognozli baxolashning anikligini pasaytiradi.
Axborotning ishonchliligi iste’mol, talab va ularni shakllantiruvchi faktorlarga uxshash real kursatkichlarini statistik tavsiflarining munosiblik dararajasi sifatida chikadi. Axborotlar ishonchliligi xatolar kursatkichlari bilan tavsiflanadi, masalan, ulchov xatosi u iste’mol yoki talabni yo ularni aniklovchi faktorlarni ulchov natijalari urtasidagi fark bilan aniklanadi. Axborotlar operativligi deganda axolining talabi va iste’molini prognozlash va analiz kilish uchun zarur ma’lumotlarning kelib tushishi kayta ishlanishi va yigilish tezligi darajasini tushinamiz. Axborotning operativligi bir kancha shartlarga boglik: axborotni kayta ishlash va yigishni tashkil kilish sifatidan, axborotni kayta ishlash va yig‘ish buyicha mexnatni texnik ta’minlanganlik darajasidan, kanallar orkali axborotni xarakati tezligidan va boshka shartlardan. Axborotning reprezentativligiga kelsak, bu tushincha tanlov usuli yordamida olinadigan axborotni tavsiflash uchun kullaniladi, axoli talabi va iste’moli tugrisida axborotlarni yigish uchun ishlatilish uziga xosliklari kuyida kurib chikiladi.