Axmedova Malohat Ergashevna pedagogika nazariyasi va tarixi

Abu  Rayhon  B eruniy  (973-1048  yy.)  fan  tarixida  qom usiy  olim . 
sifatida  nom  qoldirgan.  Beruniy  inson  tabiati,  fe'l-atvori  va jam iyatdagi 
o 'rniga baho  berar ekan,  bu  m asalaga m a'rifatparvarlik nuqtai nazaridan 
yondashadi.  Insonning  tabiati  haqida  fikr  yuritganda,  u  inson  xatti- 
harakatining axloqiy asoslarini  insonning o ‘zidan qidirgan,  o ‘zidan oldin 
o'tgan  m utafakkirlar kabi  shaxs tabiatidan keltirib chiqargan41.
Beruniy  ta ’lim -tarbiya  birligiga  barkamol,  aqlli  va  m a ’naviyatli 
insonni  tarbiyalash  vositasi  sifatida  qaraydi,  mehnat  va  kasb  ta ’limi, 
oila tarbiyasi  va tarbiya birligiai  tavsiya  etadi,  o ‘z  asarlarida m utafakkir 
insonning  m a’naviy  boyligini  sharaflaydi,  uni  madaniyatli  va  m a’rifatli, 
aqlli  va  idrokli  qilib  tarbiyalashga  chaqiradi;  xotira,  aql,  ilhom, 
qobiliyatlari,  tajriba  v a  k o ‘nikm alarga  katta  aham iyat  beradi.  Beruniy 
fikricha,  bilim  insonni  ulug‘laydi,  ezgulikka,  donolikka chorlaydi.  Biroq 
m utafakkir  kom illikka  yuksak  aqliy  va  m a’naviy  xislatlam i  tatbiq  etish 
jarayonida erishishi  m umkin,  deydi. ^ e ru n iy   bilim  insonni to ‘g ‘ri y o ‘lga 
boshlashiga  q at’iy  ishongan.  «Kishi  tabiati  bilolmagan  narsani  bilishga 
muhabbatlidir,  faqat  haqiqiy  bilimga  ega  bo'lganda,  bilolm agan  narsani 
bilishga  ehtiyojli  bo'lib   axtarganini  topadi,  bilimini  chuqurlashtiradi... 
Bilim  qaytarish va takrorlash m evasidir»42.
Beruniy  m ehnat  tarbiyasiga  katta  e ’tibor  bergan.  M utafakkirning 
fikricha,  yoshlam ing  to ‘g ‘ri  rivojlanishida  zarur  shart  mehnatdir.  Aynan 
mehnat  -  m oddiy  boyliklar yaratishning  asosiy  omili.  B eruniy  hayot va 
baxtni m ehnatsiz tasavvur qilolm aydi va m ehnat bilan tarbiyalash -  inson 
hayotining  asosi,  deb  biladi.  «M ineralogiya»  va  «Geodeziya»  asarlarida 
yozishicha,  «Insonning  qadr-qim m ati  o ‘z  vazifasini  a ’lo  darajada 
bajarishdan  iborat:  shuning uchun insonning eng asosiy vazifasi  va o'rni 
m ehnat bilan belgilanadi,  inson o ‘z hohishiga m ehnat tufayli erishadi»43.
Beruniy 
bilim  
um um insoniy 
qadriyatlarni 
o ‘rganishning 
kaliti  ekanligini  uqtiradi.  Ilm -m a’rifatli  odam   jam iyat  taqdiri  uchun 
kurashuvchan,  barcha yom onliklardan uzoqdir44.
41  H a sa n o v  S..  X o ra z m   m a ’n a v iy a ti  d a rg ‘alari.  -Т .:  A dolat,  2 0 0 1 .  - B .1 1 0 ,
42H o sh im o v   K ,  S .O ch il.  O 'z b e k   p e d a g o g ik a si  a n to lo g iy asi.  1-jild.  -Т .: 
0 ‘q itu v ch i,  1 9 9 5 .- B .1 2 7 .
43M a ’n a v iy a t  y u ld u z la ri/  M .X a y ru lla y e v   tah riri.  -   Т.:  A   Q o d iriy   n o m id a g i 
x a lq  m ero si,  1999.  -  B .  97.
44H o sh im o v   K ,  S .O ch il.  0 ‘z b e k   p e d a g o g ik a si  an to lo g iy asi.  2 -jild.  -   Т.:
64

---

Haqiqatan  ham,  Beruniyning  aqli,  bilimi  va  kasb-hunar  haqidagi 
m a'rifiy-pedagogik  qarashlari  m azm unida  barcha  ezgu  ishlarning  asosi
1
1 mu  m a’rifatda  ekanligi  haqidagi  g ‘oya  asosiy  o 'rin d a  turadi.  Abu 
Kayhon  B eruniyning  m ehnatga  m unosabati  e ’tiborga  molik.  Uningcha, 
aql,  m ehnat va uni erkin  tanlash inson hayoti v a ijtimoiy holatini belgilab 
beradi. Ta’lim asosida esa insonlarning eng olijanob niyatlari -  tushunish, 
o'zaro  yordam,  o ‘zaro  manfaatlilik,  ehtiyojlam i  birgalikda  qondirish, 
umumiy qiziqishlar yotadi. A llom aning fikricha, bu ezgu fazilatlar har bir 
insonning ajralmas m a’naviy tam oyiligaaylanm og‘i lozim. Inson ham isha 
boshqalarning  manfaatlari,  m a’lum   vazifalarni  bajarish  zarurati  haqida 
o'ylashi  kerak.  Zero, bu  insonning dunyoda m avjudligi tam oyilidir45.