Axmedova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Bilish nazariyasi. Ibn Sino fikricha, hissiy bilish – tabiatni bilishning boshlang‘ich yo‘lidir. Hissiyot tashqi va ichkiga bo‘linadi. Ko‘rish, eshitish, ta'mni sezish, is bilish va paypaslash tashqi hislardir. Ichki hislar quyidagilar: umumiy his-tuyg‘u, taxminiy bilish kuchi va tasavvuriy kuch⁸². Ibn Sinoning so‘zlariga ko‘ra, ko‘rish qabul qilinayotgan buyum tomon bizdan chiqadigan biron bir narsadan bog‘liq emas. Biz shuning uchun ko‘ramizki, qabul qilinayotgan buyumdan nimadir biz tomon kelib tushadi va modomiki u buyumning jismi emas ekan, demak, u – uning qiyofasidir⁸³.

Garchi biz Ibn Sinoda hissiy bilishning alohida shakli sifatida idrokni uchratmasak ham, u uni «umumiy his-tuyg‘u» va «taxminiy his-tuyg‘u» ma'nosida qo‘llaydi. Umumiy his-tuyg‘u ashyolar qiyofasini umumiy ko‘rinishda gavdalantiradi. Badanning hissiy a'zolari yordamida olingan tarqoq sezish holatlari umumiy his-tuyg‘u vositasida yagona birlikka birlashib qo‘shiladilar. Ma'noni idrok etish vazifasi Ibn Sino tomonidan taxminiy bilish kuchi deb atalgan boshqa hissiyotga yuklanadi. Idrok ikki hil ma'noga ega: birinchidan, idrok hissiy bilishning shakli sifatida, va ikkinchidan, idrok fikr shakli sifatida. Bilimning ushbu turlarini mutafakkir «birlamchi» va «ikkilamchi» idrok deb ataydi. Birlamchi idrok ashyoni muayyan tarzda biror-bir boshqa narsa vositasida qabul qiladiki, u unga ushbu shaklni beradi.⁸⁴ Boshqacha aytganda, ikkilamchi idrok, fikr bo‘lgan holda, hissiy idrok asosida tashkil topadi.

Ibn Sino ijodiy bilimning shakllaridan biri bo‘lgan xayolga katta e'tibor qaratdi. Uning vazifasi tasavvur etish kuchi va zehnda saqlanadigan o‘sha qiyofa va ma'nolarni o‘zgartirib, qayta ishlashdan iboratdir. Xayolning ikki shakli: tasviriy va o‘zgartiruvchi ijodiysi mavjud. Tasavvur ham his-tuyg‘uning ichki shakllariga taalluqlidir. Bu ashyoning shunday shakliki, ashyoning o‘zi bo‘lmagan holda ham, ongda saqlanadi. Boshqacha kuchlardan tashqari, buyum qiyofasi aks etgan tasavvurni saqlab qoluvchi kuch-zehn ham mavjuddir.

Ibn Sino yangi aflotunchilarning ruh qandaydir jismiy a'zoga ega bo‘lmasdan turib ham, hissiy ashyolarni qabul qilib olishi haqidagi ta'limotlarini asossiz hisobladi. Agar hissiy idrok bu a'zolarsiz ruhning o‘zida kechganda, deb yozadi mutafakkir, unda bu a'zolar behuda yaratilgan bo‘lib chiqardi va ulardan hyech qanday foyda bo‘lmas edi⁸⁵. Olim fikricha, jon yurak bilan bog‘langan bo‘lib, u orqali miya bilan ham birlashgan. Yurakdan chiqadigan sezgi va harakatni unga uzatib boradigan a'zo, o‘z ibtidosini miyada oladi. Hissiy nervlarning boshlang‘ichi miyadir. Nervlar undan kelib chiqadi: miya-nerv tizimining markazidir. Shunday qilib, hissiy bilish fiziologik asoslarga ega.

Inson ruhi oliy (mukammal) va fikriy (aqliy)dir. Insonning o‘ziga xos alohida xususiyati, hayvonlardan farqli o‘laroq, - majhul tushunchalarni o‘zlashtirish, aql bilan yetish mumkin bo‘lgan har yoklama narsalarni bilish va oqilona hatti-harakatdir. Aql – inson ruhining oliy kuchidir. Ibn Sino aqlni ruhning majhul (abstrakt) fikrlash va umumiy narsani bilishga bo‘lgan qobiliyati sifatida tushunadi, idrokni esa – ruh kuchi sifatida tassavur qiladiki, uning vositasida bilim hosil qilinadi. Farosat (ventellekt) bo‘lsa – ruhning tezda noma'lumdan ma'lum narsaga, o‘rta istilohni sakrab, dastlabki zamindan xulosaga va baraks, o‘tishga bo‘lgan qobiliyatini bildiradi.

Ehtimoliy va faol aql mavjud. Bir shaxsga tegishli ruhning kuchi – bu ehtimoliy aqldir. Bunga qarshi o‘laroq, faol aql, ayrim shaxs ruhidan ajratilgan hamma joyda mavjud asosdir. U barcha odamlarda yagona va umumiydir. Nazariy aqlning natijasi – umumiy tushunchalardir. Ular xususiy, muayyan qiyofalar ham ularni umumlashtirishdan chalg‘ish tufayli tashkil topadilar. Nazariy bilimlarni kasb etish shakli sifatida qiyos (sillogizm), ya'ni dastlabki zamindan xulosaga o‘tish maydonga chiqadi.

Bilish jarayoni mutafakkir tomonidan ashyolarning paydo bo‘lish jarayoni sifatida tushuntiriladi. Modda imkoniyat sifatida mavjud bo‘lsa, aql faol ibtidodir. Imkoniyat darajasida mavjud bo‘lgan moddiy ob'ektlarga faol ibtido shakl bergandan keyin, ular voqyelikka aylanadilar. Shuning uchun imkoniyat holatidagi aqlni modda bilan solishtirish mumkin. Faol aql unga bilish shakllari sifatida shunday shakllarni kiritadiki, ular moddada borliqning shakllari sifatida yuzaga chiqadilar. Natijada bilim kelib chiqadi.

Fikrlovchi ruhning vazifasi quyidagilardan iborat: birinchidan ruh har yoqlama ashyolardan ayrimlarini ya'ni ular uchun umumiylarini ajratib olib, ularni bir-birlaridan farqlaydi, ya'ni qaysinisi javhar, qaysi biri esa oraz ekanligini aniqlaydi. Tushunchalar ana shunday paydo bo‘ladilar. Ikkinchidan, aqlning bundan keyingi harakati tasdiq va inkor vositasida hukmda tushunchalarni birga qo‘shish va uyg‘unlashtirishdir. Uchinchidan, aql ega uchun tasdiq yoki inkor etish hukmiga zarur bo‘lgan kesimni axtaradi. Tushunchalarning munosabati hukmlarda qonuniy bog‘liqlik xususiyatiga ega. To‘rtinchidan, aqlning faoliyati o‘z ifodasini shunday qoidalarni idrok etishda topadiki, ular umum qabul qilgan fikrlarning begumonligiga asoslangandirlar.

Umumiy yoki haryoqlama narsalar (universaliyalar) ashyolargacha, ashyolarda va ashyolardan keyin ham mavjuddirlar. Umumiy narsa ashyolargacha ilohiy aqlda mavjuddir (masalan, Xudo hayvonlarni yaratish uchun, ulardan oldin keladigan «hayvonlar» g‘oyasiga ega bo‘lishi kerak bo‘ladi). Umumiy narsa ashyolarda mavjud bo‘ladi (masalan, har bir hayvonda «hayvonlik» bor). U ashyolardan keyin, inson tafakkurida mavjud bo‘ladi. Bu umumiy narsa, moddiy ashyolarda mavjud bo‘lganlarning tasviridir. Ammo mutafakkir qayd etadiki, umumiy tasavvur sifatida hyech qanday ayrim olingan narsa va moddiy narsa sifatida hyech qanday umumiy narsa qabul qilinmaydi⁸⁶.

Mantiq. O‘zining mantiqiy nazariyasida Ibn Sino Arastudan ilgarilab ketadi. Ammo u «Birinchi muallim»ning oddiy taqlidchisi emas edi.

«Mantiq shunday fanki, u inson aqlida mavjud bo‘lgan ma'nolardan kasb etishni xohlovchi ma'nolarga o‘tish vositasi bo‘lib, bu o‘tishga xos bo‘lgan ma'nolar qoidasi va tartib hamda shakllarning ko‘p turlarini bilishdir, negaki, ular ham, bular ham, va hatto ularga olib bormaydigan ko‘rinishdagilar ham to‘g‘ri xulosalar chiqarishga olib keladi»⁸⁷. Mantiq haqiqatni yolg‘ondan, ishonchlini ehtimol tutilgandan, bilimni shubhali fikrlardan farqlash uchun zarur. Uning yordamida biz tushunchalarni aniqlaymiz, hukmlar yuritamiz. Shuning uchun mantiq bilim haqidagi fandir.

Ibn Sino mantiqning juda ko‘p masalalarini tadqiq qiladi: tushunchalarning mohiyati va tuzilishi, tushuncha va belgi, tushunchalarning turlarga bo‘linishi; ta'rif, tasvir va uning turlari; hukm, uning tuzilishi va turlari, hukmlar tashkil topishining vositalari va ularning qaytadan tuzilishi usullari; xulosa va uning tuzilishi, xulosalarning turlari, uning shakllari va ko‘rinishlari va qoidalari, dalillash (isbotlash) va raddiya, isbotlash asoslari, dalillardagi qoidalar va xatolar.