Axmedova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

1-§. Madaniyat falsafasi
Yangi davrning uch ming yilligiga qadam qo‘ygan hozirgi zamon madaniyatning mohiyati va tushunchasi haqida bosh qotirishda davom etmoqda. Madaniyat atamasi ko‘p ma'nolarga ega – ekin ekish, qayta ishlov berish, asrash, avaylash, ma'lumot, ta'lim-tarbiya, taraqqiyot. Har qanday holatda ham, bu yerdagi bosh masala shundaki, madaniyat o‘ta darajada ijtimoiy ko‘rinishga ega bo‘lib, insonni boshqa barcha tabiiy-biologik dunyodan ajratib turadi. Madaniyat tarixi davomida uning barcha hodisalari va jarayonlari ijtimoiy fanlarning barcha majmuasi – falsafa, tarix, qadimshunoslik, jamiyatshunoslik, ruhshunoslik va boshqalar tomonidan o‘rganilgan. Oxir oqibatda, bu shunga olib keldiki, madaniyatshunoslik deb atalgan mustaqil integral ilmiy fan shakllandi.

Hozirgi zamon fanida madaniyatning 600 dan ko‘proq ta'rifi mavjud bo‘lib uni quyidagi guruhlarga tasnif qilish mumkin:

- madaniyatni inson faoliyati natijasining majmuasi sifatida o‘rganuvchi bayoniy ta'rif;

- madaniyatni an'analar va ijtimoiy meros orqali ifodalovchi tarixiy ta'rif;

- madaniyatni uning me'yorlar tizimi va qoidalaridagi urnini ta'kidlovchi me'yoriy ta'rif;

- madaniyatni muayyan qabul qilingan qadriyatlarni amalga oshirish natijasi deb biluvchi qadriyat ta'rifi;

- insonni tabiat va ijtimoiy muhitga o‘rganishiga asoslangan psixologik ta'rifi;

- madaniyat-g‘oyalar oqimidan o‘zga narsa emas, deb biluvchi mafkuraviy ta'rif;

- madaniyatni oldindan belgilab qo‘yilgan qonunlar majmuasi sifatida qarab chiquvchi semiotik ta'rif³⁸⁷.

Bulardan tashqari, madaniyat mohiyatini tushunishga olib keluvchi texnik, tuzilish-vazifaviy, tizimli, tajribaviy, faol va boshqa yo‘nalishlarni ham ajratib ko‘rsatish mumkin. Eng umumiy ko‘rinishda madaniyat tushunchasi deganda odamlar hayoti va faoliyatini tashkil qilish shakllari va turlarida, hamda ular tomonidan yaratilgan moddiy va ma'naviy qadriyatlarda o‘z ifodasini topgan jamiyat va inson taraqqiyotining muayyan tarixiy saviyasi tushuniladi³⁸⁸.

Madaniyat – murakkab va ko‘p vazifalarga ega tizimdir. Uning bosh vazifalari orasida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin:

Adaptatsion (moslashuvchanlik) vazifa. Uning tufayli inson muayyan tabiiy va ijtimoiy muhitga moslashishga imkon topadi. Agar madaniyat qancha yuqori bo‘lsa, odatda, uning adaptatsion imkoniyati shuncha ko‘p bo‘ladi.

Ma'rifaiy (evristik) vazifa. Uning mohiyati shundan iboratki, madaniy yutuqlar dunyoni bilish vositasi sifatida xizmat qiladi. Madaniyatning shunday qismi bo‘lgan fan, butunlay ushbu vazifani bajarishga bag‘ishlangan. Bu yerda bilish ob'ekti sifatida tabiat, jamiyat va insonning o‘zi xizmat qiladi.

Informatsion (Xabar yetkazuvchi) vazifa. Uning vazifasi doirasiga ijtimoiy tajribani to‘plash (jamg‘arish), uni bir avloddan boshqasiga yetkazish, ya'ni tarixiy vorislikni ta'minlash kiradi. Xabar yetkazish faqat vaqtinchalik bo‘lmasdan, balki makoniy xususiyatga (bir jamoa yoki guruhdan boshqasiga xabar berish va hokazo) ega bo‘lishi mumkin.

Kommunikativ (munosabat o‘rnatish) vazifasi. U xabar yetkazuvchanlik vazifasi bilan yaqindan bog‘langan bo‘lib nutq (til), ramziy qiyofa (san'at), belgilar (fan) vositasida amalga oshiriladi. Jamiyatning taraqqiyot darajasi qancha yuqori bo‘lsa, bevosita aloqa shunchalik ko‘p darajada bilvosita, ya'ni texnik vositalar yordamida (telefon, telegraf, internet va hokazolar bilan) amalga oshiriladi.

Me'yoriy (boshqaruvchilik) vazifasi. U o‘z ifodasini ijtimoiy boshqaruvchilik (avvalo, huquqiy va axloqiy me'yorlar) tizimini shakllantirishda topadi. Bunda muayyan o‘rinni norasmiy boshqaruvchilar bo‘lgan urf-odatlar, marosimlar, an'analar ham egallaydi.

Qadriyatlilik (baholash) vazifasi. Insoniy hayot jarayonlarida qadriyatlarni tanlash ro‘y beradi. Vaqti kelib, alohida olingan shaxs va ijtimoiy tajriba barcha zaruriy va foydali narsalarni ajratib olishga imkon bersa, bunday holatda qadriyatlar yo‘nalishini qayta ko‘rib chiqishga to‘g‘ri keladi. Bunday holatda nimalardir barham topadi, qandaydir narsalar paydo bo‘ladi, nimalarir qayta shakllanadi.