Axmedova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Insonning tabiiy-tarixiy kelib chiqishi haqidagi nazariya

Eng qadimgi miflardayoq, odamning xudo tomonidan yaratilganligi haqidagi g‘oya bilan bir qatorda antropogenezni tabiiy-tarixiy idrok etish unsurlari ham mavjud edi. Insonlarning paydo bo‘lishi ularda mo‘jizali shakliga ega, ammo ushbu tasavvurlarda inson­ning xudo tomonidan yaratilganligi akti mavjud emas. To‘g‘ri, mif­lar­da ko‘pincha tabiiy-tarixiy va diniy elementlar shunchalik qorishib ketadiki, aks hollarda ularni bir-biridan ajratish qiyin bo‘ladi.

Avstraliyadagi dieri qabilasining afsonasida odamlarning kelib chiqishi shunday bayon qilinadi. Perigundi ko‘lining o‘rtasida yer yorilib u yerdan mardu deb ataluvchi totem mavjudotlar chiqqan. Ular kuchga kirib olgunlariga qadar oftobda yotdilar, keyin esa odamlarga aylanib yer yuziga tarqaldilar. Keraki qabilasida mavjud tasavvurlarga ko‘ra odamlarni hyech kim yaratmagan: afsonaviy qahramon Kambel daraxt kesayotib, ularni urug‘lari bilan yashayotgan joyidan topib olgan. Qadimgi xitoy mifologiyasiga ko‘ra esa, odamlar Pan-Gu deb ataluvchi kosmik odamning jasadi ustida o‘rmalab yurgan parazitlardan kelib chiqqan.

Qadimgi falsafiy tasavvurlarda ham insonning tabiiy-tarixiy kelib chiqishi haqidagi gipotezani uchratish mumkin. Hind faylasuflari charvak-lokayatlar ta'limotiga ko‘ra ongga ega bo‘lgan tirik tan ham butun dunyo singari to‘rt unsurning, ya'ni yer, olov, havo va suvning qo‘shilishdan paydo bo‘lgan.

Odamning tabiiy ravishda kelib chiqqanligi g‘oyasi qadimgi yunon falsafasida ham o‘z aksini topgan. Odamning hayvondan kelib chiqqanligi haqidagi gipotezani birinchi bo‘lib Anaksimandr oldinga surgan edi. Uning ta'limotiga ko‘ra odamlar baliqlar qornida paydo bo‘lgan va xuddi akulalar singari parvarish qilingan. Ular kuchga kirib o‘zlarini eplay oladigan bo‘lganlaridan so‘ng tashqariga chiqqanlar va yerga yetib borganlar. Qadimgi yunon faylasufi Empedokl dastlab inson tanasining ayrim qismlari: boshlar, qo‘llar va h.k. paydo bo‘lgan deb hisoblagan. Birlashtirish va ajratish qudratiga molik bo‘lgan sevgi kuchlarining dunyoda ustuvor bo‘lishi bilan turli xil qismlar bir-biri bilan qo‘shila boshlagan. Buning natijasida turli kombinatsiyalar yuzaga kelgan: ikki boshli odamlar, ho‘kizpeshona odamlar, inson boshi singari boshga ega bo‘lgan ho‘kizlar, ayollarga xos belgilarga ega bo‘lgan erkaklar va hokazl. Ular orasidan mukammallikka ega bo‘lganlari yashab qolgan, qolganlari esa qirilib bitgan, shu jumladan yuqorida sanab o‘tilganlar tipidagi mavjudotlar ham yo‘qolib ham ketgan. Atomizmning asoschisi bo‘lgan Demokrit esa inson loy va suvdan paydo bo‘lgan deb hisoblar edi. yer paydo bo‘lgandan so‘ng uning loyqasimon yuzasida plyonka bilan qoplangan pufaklar (badbo‘y va suvli) yuzaga kelgan. Ularni kunduzi quyosh qizdirar, tunda esa namlikni o‘zlariga singdirar edilar. Ular shu tariqa ko‘payib borgan va so‘ngra yorila boshlagan hamda ulardan odamlar va hayvonlar paydo bo‘lgan.

Insonning tabiiy-tarixiy kelib chiqishi to‘g‘risidagi falsafiy konsepsiyalar to XIX asrning oxiriga qadar faqat mushohadalardan iborat bo‘lib, hyech qanday isbot-dalillarga ega emas edi. Biroq ilmiy ma'lumotlarning to‘planishi bilan mazkur yondashuv ilmiy hamjamiyatda tobora ko‘proq ustunlikka ega bo‘la boshladi.

Insonning hayvonlarga o‘xshab ketishini odamlar juda qadimgi zamonlardayoq payqaganlar. Antik fanning paydo bo‘lishi bilan inson va hayvonlarni qiyosiy tahlil qilish yo‘lidagi dastlabki urinishlar ham yuzaga keldi. Bunday harakatlarning dastlabkilaridan birini Qadimgi Gretsiyada Arastu amalga oshirdi, Qadimgi Rimda yashagan vrach va anatom Klavdiy Galen esa birinchilardan bo‘lib odam bilan maymun o‘rtasidagi o‘xshashliklarni tavsiflab berdi.

1610 yilda faylasuf va olim Lyuchilio Vanini odam va maymunning qarindoshligi haqidagi g‘oyani ilgari surdi va buning uchun gulxanda kuydirildi. 1699 yilda esa ingliz anatomi E.Tayzon «Orangutan yoki o‘rmon odami: maymun, pigmey va insonning qiyosiy anatomiyasi» nomli asarini e'lon qildi.

XVIII asrga kelib olimlar endi inson va hayvonlar o‘rtasidagi o‘xshashlikni shunchaki qayd etish bilan cheklanib qolmadilar. Tirik organizmlarning birinchi ilmiy tasnifini yaratgan shved olimi Karl Linney (1707-1778), garchi insonning xudo tomonidan yaratilganligi haqidagi g‘oyani tan olsada, o‘z tasnifida uni hayvonlar dunyosining boshqa vakillari orasiga joylashtirgan va bunda u Homo turini alohida ajratgan edi. J.B.Monboddo va J.E.Doornikning ilmiy ishlaridan boshlab odamlarning insonga o‘xshash maymunlardan kelib chiqqanligini haqidagi fikr to‘g‘ridan-to‘g‘ri tasdiq etiladi.

Antropogenezning tadrijiy xususiyati haqidagi tabiiy-ilmiy tasavvurlarning shakllanishida Jan Lamarkning (1744-1829) «Zoologiya falsafasi» deb atalgan va 1809 yilda e'lon qilingan asari muhim bosqichni tashkil etdi. Lamarkning fikriga ko‘ra qadimgi maymunlar o‘rmonlarning kamayib ketishi natijasida daraxtlardan tushib yerda yashashga va tik turib yurishga majbur bo‘lganlar. Bu ularning umurtqa pog‘onalari, oyoq kaftlari, qo‘l bo‘g‘inlari, jag‘lari, tishlari va bosh miyalarining o‘zgarishiga olib kelgan. To‘da-to‘da bo‘lib ijtimoiy hayot kechirish sharoitlarida esa ularda nutq rivojlana boshlagan. 1818 yilda esa Bilenshtedning asari dunyoga keldi, unda muallif inson va ungacha bo‘lgan hayvoniy shakllarni bir butun evolyusion zanjirga bog‘lovchi oraliq shakllar mavjud bo‘lganligi haqidagi fikrni bayon qildi.

Odamning kelib chiqishi haqidagi tabiiy-ilmiy qarashlarning uzil-kesil tasdiqlanishida Ch.Darvinning «Tabiiy tanlanish natijasida turlarning kelib chiqishi» (1859) va «Insonning kelib chiqishi va jinsiy tanlanish» (1871) kabi asarlarida bayon etilgan evolyusiya nazariyasi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ldi.

XIX asrning o‘rtalariga qadar atnropogenezning talqinlari tabiiy-ilmiy xususiyatga ega bo‘ldi, ya'ni antropogenez faqat tabiiy fanlar (anatomiya,embriologiya, evolyusiya nazariyasi va boshqalar) doirasida izohlandi. Shunga muvofiq antropogenezning harakatga keltiruvchi kuchlari sifatida tabiiy-biologik olimlar tushunilar edi. Antropogenez jarayonida ijtimoiy olimlarning roli F.Engels antropogenezning mehnat nazariyasida («Maymunning odamga aylanishida mehnatning roli», 1873-1876) o‘z aksini topdi. Uning mohiyati «Mehnat -insonni yaratdi» degan formulada ifoda etilgan edi.