Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Djon Styuart Mill (1806-1873) - ingliz faylasufi, mantiqshunosi va iqtisodchisidir. Millning fikricha, bizning bilimlarimizning manbai - kuzatish va tajribadir. Tajribada bizga berilgan bilim mavzulari – bu o‘zimizning his - tuyg‘u va taassurotlarimizdir, negaki, ular bizga ushbu shakllarda berilgandirlar. Shuning uchun Mill moddani «his-tuyg‘u qabul qilishning doimiy imkoniyati», ongni esa – «kechinmalarning doimiy imkoniyati» sifatida ifodalaydi.

Mantiq sohasida ishlab chiqilgan ko‘zga ko‘rinarli natijalar ham Mill nomi bilan bog‘liqdir. Olim mantiqni o‘zini falsafiy muammolardan holi bo‘lgan va barcha faylasuflar uchun qabul qilsa bo‘ladigan haqiqatni axtaruvchi qat'iy ilmiy usul (ijobiy bilimga erishish) sifatida qarab chiqadi. Mill an'anaviy sillogistika (qiyos) va deduksiya (umumdan yakka tomon xulosa chiqarish) ni tanqid ostiga olib, induktiv (yakkadan umum tomon xulosa chiqarish) mantiq tizimini tuzadi. «Mantiq tizimlari»ni tuzishda Mill F.Bekonning induktiv mantig‘iga, R.Uetli, U.Yuell va D.Gershel ishlariga tayanadi.

Kontdan keyin Mill ham bashariyat tarixini dunyoqarash nuqtai nazaridan uch bosqichga bo‘ladi, ammo ularni quyidagicha nomlaydi: animistik (shaxsiyatga olib borib taqovchi), borliq (abstrakt) va fenomenalistik (tajribaviy).

Axloq masalasida Mill utilitarizm qoidasiga tayanadiki¹⁸⁶, unga ko‘ra, xatti - harakatning axloqiy ahamiyati uning foydasi bilan belgilanadi, (egoizm) xudbinlik qoidasida esa xatti-harakat olinadigan huzur - xalovat yoki yoqimsizlik nuqtai nazaridan baholanadi, hamda altruizm qoidasida esa «barcha atrofdagi mavjudotlarni imkon qadar ko‘proq baxt-saodat»ga yordamlashishini taqozo etadi. O‘zining ijtimoiy-siyosiy qarashlarida Mill parlamentarizm, liberalizm va davlatning fuqarolarning xususiy hayotiga aralashishiga qarshi chiqdi.

Gerbert Spenser (1820-1903) – mumtoz pozitivizmning uchinchi vakilidir. Uning tomonidan «Sintetik falsafa tizimi»ga birlashgan «Asosiy ibtidolar», «Biologiyaning asoslari», «Jamiyatshunoslik asoslari», «Ruhshunoslik asoslari», «Axloq asoslari» kabi asarlar yozilgan.

Falsafaning vazifasini Spenser bilimlarni tizimga solishga erishishda deb bildi. Falsafa - bu qo‘shma bilimdir. Kontga o‘xshab, u ham fanlar tasnifini tuzdi. Ammo, agar Kontning tasnifida fanlar umumiylik darajasiga ko‘ra to‘g‘ri chiziqning oldinma - keyin kelishi tartibida joylashtirilgan bo‘lsa, Spenserda ular abstrakt (mantiq, riyoziyot va mexanika), muayyan («voqyeylikni» o‘rganuvchi) va abstrakt - muayyanlikka (oraliq xususiyatga ega bo‘lgan) bo‘lingandirlar.

Spenser o‘z falsafiy dasturini «Bilib olib bo‘lmaydigan» sohada bir-biriga o‘xshashi bo‘lgan fan bilan dinni kelishtirish yo‘llari asosiga qurdi. «… Modda, harakat va kuch ko‘rib bo‘lmaydigan voqyeylikning faqat ramzlaridirlar»¹⁸⁷. «Borliq shakllarini, - deb yozadi u, - mohiyatlari jihatidan mutlaq bilib bo‘lmaydi»¹⁸⁸. Spenser fikricha, hatto «faktlardan eng soddasi» ham fan uchun o‘zining «to‘la bilib bo‘lmasligini» namoyon qiladi. Fan faqat «hodisalar deb atalgan» narsa faoliyati natijasida kelib chiqadigan hissiy jihatdan qabul qilinadigan hodisalar o‘rtasidagi munosabatlarni bilishgagina (o‘xshashlik va o‘xshamaslik, va boshqalar) qodirdir. Hodisalarning mohiyati esa sirdir. «Aynan sir, deb yozadi faylasuf, fanning oxirgi va dinning birinchi qadamidir».

Spenser falsafaning yetakchi mavzularidan biri umumiy tadrijiy (evolyusion) rivojlanish haqidagi ta'limot edi. U «… yoyilgan harakat hamrohligida moddani nomuayyan bog‘lanmagan bir xillikdan muayyan bog‘langan harxillikka o‘tkazish va shuning barobarida saqlanib qoladigan moddaning harakatini qaytadan o‘zgarishini amalga oshirilishi demakdir»¹⁸⁹.

Tadrijiy rivojlanishning o‘ziga xos belgilarini Spenser quyidagi qonularda ko‘radi: tarkibiy tubdan o‘zgartirilgan oqibatlar miqdorini oshishi, differensiatsiya (bir xillikdan har xillikka o‘tish), nomuayyanlikdan tarkibiy muayyandikka o‘tish, uyg‘unlik, muvozanatga intilish. Tadrijiy rivojlanish Spenser tomonidan mexanistik ravishda talqin qilinib, universal xarakterga ega deb bilindi: u tabiatning jonsiz va jonli mavjudotlarida, inson jamiyatda namoyon bo‘lishligi ta'kidlandi. «Umumjahon o‘limining holati nima, - deb yozadi u, - bu shunday narsaki, hamma joyda ro‘y beradigan jarayonning chegarasi bo‘lib, buning shunday ekanligi har qanday shubhadan xolidir… bu yerda tasvirlagan barcha o‘zgarishlarning xotimasi osoyishtalik holati bo‘ladi»¹⁹⁰. Jamiyatga nisbatan tadbiq qilinganda bu aholi miqdorining muvozanati va hayotni qo‘llab - quvvatlash uchun vosita, qarama-qarshi g‘oyalar va hokazolar demakdir.

Spenser jamiyatshunoslikda organik maktabning asoschisidir. Jamiyatning tarkibiy va vazifaviy tuzilishini u biologik organizm bilan o‘xshashlikda qarab chiqadi. Ammo, agar biologik organizmda unsurlar butun uchun mavjud bo‘lsalar, ijtimoiy organizmda – bilaks: «jamiyat a'zolari jamiyat baxt-saodati uchun mavjud bo‘lmasdan, balki jamiyat uning a'zolarining baxt-saodati uchun mavjuddir». Spenser uchun ijtimoiy ideal shunday jamiyatki, unda davlatning vazifalari qisqara borib, yakka tarzdagi va kooperativ omili oshib boradi. Jamiyatni Spenser ikki turga bo‘ladi: «harbiy» va «sanoatlashgan»; tarixiy rivojlanish birinchi turdan ikkinchisi tomon boradiki, unda zambaraklar va nayzalar kurashini sanoat sohasidagi raqobat egallaydi. Jamiyatning tadrijiy rivojlanishi yashashga eng ko‘p darajada moslashganlarning yashab qolish qonuni asosida amalga oshadi. U kambag‘allarga, bevalar va yetimlarga yordam berishni tadrijiy rivojlanishning tabiiy jarayoniga aralashish deb hisoblab, unga qarshi chiqdi. Shuningdek Spenser inqiloblarning dushmani va asta-sekinlik bilan boradigan tadrijiy rivojlanish tarafdori edi.

Mumtoz marksizm nemis mutaffakiri Karl Marks (1818-1883) va uning eng yaqin safdoshi Fridrix Engels (1820-1895) tomonidan ishlab chiqilgan falsafiy, iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy qarashlar tuzimidir. Ularning birgalikda yozgan asosiy asarlari quyidagilardir: «Nemis mafkurasi», «Kommunistik partiya Manifesti», «Falsafa qashshoqligi», «Muqaddas oila», hamda «1844 yilning iqtisodiy-falsafiy qo‘lyozmalari», «Kapital», «Gota dasturini tanqidi» (K.Marks), «Lyudvig Feyerbax va nemis mumtoz falsafasining oxiri», «Anti-Dyuring», «Tabiat dialektikasi», «Oila, xususiy mulk va davlatning kelib chiqishi» (F.Engels).

Agar biz Fitxe va Xegel ta'limotlarida sub'ektiv va ob'ektiv idealizmning to‘la tugallangan va izchil tizimlariga to‘qnash kelsak, markizm moddiyunchilikning izchil va mantiqiy tugallangan shakli sifatida namoyon bo‘ladi.

Markscha moddiyunchilik xudoga ishonmaslik ateistik (panteizm va deizmdan farqli o‘laroq) moddiyunchiligi sifatida kelib chiqdi. Markscha ta'limotda Xudoning yoki boshqa g‘ayri tabiiy kuchlarning (ruhlar, devlar, farishtalar va shunga o‘xshashlar) qandaydir ravishda mavjudligi inkor etiladi. Modda abadiy bo‘lib, o‘ziga xos ob'ektiv qonunlar asosida rivojlanadi. F. Engels yozganidek, «moddiyuncha dunyoqarash qandaydir tashqi qo‘shimchalarsiz, tabiatni qanday bo‘lsa, shundayligicha sodda tushunish demakdir»¹⁹¹. Markscha ta'limotda dinning o‘zi voqyeylikning xayoliy in'ikosi sifatida o‘zining bilish nazariyasi va ijtimoiy-sinfiy o‘zaklariga ega bo‘lgan, «xalq afyuni» sifatida qarab chiqiladi.

Markscha moddiyunchilik (XVII-XVIII asrlardagi mexanistik va metafizik moddiyunchilik shakllaridan farqli o‘laroq) dialektik moddiyunchilik sifatida maydonga chiqdi. Dialektika tabiat, insoniy jamiyat va tafakkurning harakat va rivojlanishining umumiy qonunlari haqidagi fan sifatida markscha falsafaning eng muhim tarkibiy qismidir. Markscha ta'limotda u ashyolar va hodisalarni o‘zaro bog‘liklik va rivojlanishda qarab chiqishni talab qiluvchi usul, mantiq va bilish nazariyasi sifatida maydonga chiqadiki, uning ichki manbasi qarama-qarshilikdir. Dialektikaning asosiy qonunlari sifatida miqdor o‘zgarishlaridan sifat o‘zgarishlarga o‘tish va uning aksi qonuni, qarama - qarshiliklarning o‘zaro bir-biriga kirish qonuni va «inkorni inkor» qonuni shakllanadilar.

Markscha moddiyunchilikning eng muhim xususiyati moddiyuncha qoidalarni bashariyat tarixiga tadbiqan yoyish, ya'ni tarixiy moddiyunchilik ta'limotini vujudga keltirish bo‘ldi. Tarixiy moddiyunchilikning tayanch shiori: ijtimoiy ongni ijtimoiy borliq belgilaydi. Markscha ta'limot nuqtai nazaridan tarix bir-birini almashtirib turadigan ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar yoki o‘zining asosida muayyan ishlab chiqarish tarziga ega bo‘lgan tarixiy jihatdan bo‘lishi shart bo‘lgan jamiyat turidir. Tarixni g‘ildiratuvchi kuch hukmron va eziluvchi sinflar o‘rtasidagi sinfiy kurash (ozod kishilar va qullar, patritsiylar va plebeylar, zamindorlar va chorikorlar, burjualar va proletar) bo‘lib, u oxir oqibatda proletar inqilobiga olib kelishi lozim bo‘lib, xususiy mulkni bekor qilib, sinfsiz kommunistik jamiyatni barpo qilib, ozod uyushma mehnatiga asoslangan va shiorga: «Har kimdan o‘z qobiliyatiga yarasha, har kimga ehtiyojiga yarasha», deb yozilgan jamiyatni vujudga keltirishni ko‘zda tutar edi.

Marksning dunyoqarashi XX asrning butun mafkurasi va ijtimoiy amaliyotiga mohiyatan kuchli ta'sir o‘tkazdi. Bu ta'limot bayrog‘i ostida juda ham xilma-xil, ba'zida esa qarama-qarshi harakatlar: sotsial-demokratlar, kommunistlar, milliy-ozodlik, o‘ta murosasiz kuchlar faoliyat ko‘rsatib, ijtimoiy inqiloblar va siyosiy to‘ntarishlarni amalga oshirdilar. Garchi markscha ta'limotning asoschilarining o‘zi o‘z qarashlarini qotib qolgan qat'iy e'tiqodga aylantirishga qarshi chiqqan bo‘lsalar ham, muayyan tarzda talqin qilinagn va muqaddaslashtirilgan marksizm «sotsialistik lager» mamlakatlarining rasmiy mafkuraviy ta'limotiga aylantirildi. Markscha ta'limotni «asliga muvofiq» aqidaga aylantirilishi va uni siyqalashtirilganligi (stalincha ta'limotda va unga qardosh bo‘lgan maoizm, chuchxe va boshqa oqimlarda) XX asrda G‘arbiy yevropa va AQSh da tanqidiy va g‘arb marksizmini (neomarksizm) paydo bo‘lishiga olib keldi. G‘arb neomarksizmning bosh vazifalaridan biri Marks g‘oyalarini totalitar ruhdagi talqinlardan tozalash edi.

XX asr oxiriga kelib «real sotsializm» ning barbod bo‘lishi va «sotsialistik sistema»ning tarqab ketishi jahon taraqqiyotini o‘zida mujassamlashtirgan deb e'lon qilingan proletariatning manfaati uchun ayrim olingan mamlakatlarda va umuman jahonda ijtimoiy tuzumni zo‘rlik bilan almashtirishning muqarrarligi va zarurligi haqidagi nazariy qurilmalarning asossiz va amaliy jihatdan zararli ekanligini ko‘rsatdi.