|
2-§. Ong in'ikos sifatida
Tabiatdagi in'ikos turli moddiy tizimlarning, ob'ektlarning o‘zaro ta'siri bilan uzviy bog‘liqdir. U borliq tarkibining barcha tuzilmaviy darajalarida moddiy o‘zaro ta'sirlar bilan belgilanadi. In'ikos o‘zaro ta'sir etuvchi ob'ektlar tuzilmasida o‘zaro ta'sir natijalarining takrorlanishidir. In'ikos aks etuvchi bilan, aks ettiruvchining faol o‘zaro ta'sir jarayoni va natijasidir. In'ikos etishda o‘zaro ta'sir qiluvchi moddiy tizimlar o‘z izini, bir-birlari to‘g‘risidagi xotirani qoldiradi va keyinchalik faqat «o‘zi o‘zida» emas, balki «boshqada» ham yashaydi.
Jonsiz tabiatda in'ikos ko‘p tomonlama xarakterga ega: materiya tarkibining har bir tuzilmaviy darajasiga o‘zaro ta'sirlarning o‘zi uchun xarakterli turlari va tiplari xosdir, demak unga in'ikos shakllari – mexanik, fizik, ximik shakllar ham xosdir. yerda hayot paydo bo‘lishi bilan o‘zaro ta'sirning sifat jihatdan o‘ziga xos yangi turi – jonli organizmning atrof muhit sharoitiga moslashishi – yuzaga keladi. Jonli organizmlarning moslanuvchanlik, adaptatsion xossalari asosida in'ikosning o‘zi ham takomillashib boradi. Jonli tabiatdagi in'ikos, bu – ancha murakkab darajadagi in'ikosdir, chunki u organizm xatti-harakatini, uning tashqi muhitdagi faolligini tartibga soluvchilik rolini o‘ynaydi. Bu yerda in'ikos passiv emas, balki faoldir, maqsadga muvofiqdir, organizmning muntazam funksiyasini ta'minlaydi. Biologik darajadagi in'ikos jonli organizmning maqsadlari bilan belgilanadi hamda tanlash qobiliyati va informatsion boyligi bilan farqlanadi.
Informatsiya voqyelikning turli-tuman hodisalarining maqsadga muvofiq tarzda tartibga solingan in'ikosidir, bunday in'ikos aks ettiruvchi tizimning maqsadlari bilan belgilanadi, bu in'ikos ayni vaqtda shu maqsadlarga erishish uchun ham zarurdir. Shuning uchun hozirgi zamon fanida materiya tuzilishining biologik darajasidan boshlab informatsion in'ikos mavjudligi to‘g‘risida gapirish rasm bo‘lgan. Informatsion in'ikos jonli organizmning kibernetik qaytarma aloqa prinsipiga muvofiq adaptatsion, moslashuv harakatini ta'minlaydi. Bu aloqani N.Viner tizimning o‘z kelajagini o‘tmishdagi harakati bilan tartibga solishga imkon beruvchi xossasi deb tavsiflaydi.
Biologik darajadagi in'ikosning birinchi shakli – ta'sirchanlik – organizm tashqi muhitning biologik jihatdan foydali yoki zararli omillari bilan bevosita aloqaga kirishganida ularning ta'siriga javoban eng oddiy ta'sirlanish qobiliyati. Ta'sirchanlik barcha jonlilarga: o‘simliklarga ham, hayvonlarga ham xosdir. Ta'sirchanlik asosida sezuvchanlik, ya'ni jonli organizmning muhitning bevosita biologik ahamiyati bo‘lmagan o‘zgarishlariga javoban ta'sirlanish qobiliyati shakllanadi. Sezuvchanlik eng oddiy amyobalardan tortib to asab tizimi yuksak darajada rivojlangan hayvonlargacha keng ko‘lamdagi jonli biologik tizimlar uchun xosdir. So‘ngra, bosh miya, markaziy asab tizimi va sezgi a'zolari asosida in'ikosning psixik shakli vujudga keladi.
Yuqori darajada rivojlangan hayvonlarning markaziy asab tizimi (MAT) maxsus in'ikos etuvchi apparat bo‘lib, hayvonlarda uzoq davom etgan evolyusiya jarayonida vujudga kelgan va retseptorlar va miya markazini o‘z ichiga oladi. Miya markazi faoliyati jarayonida tashqi dunyo haqidagi signallarni, axborotlarni qabul qiladi va qayta ishlaydi, shuningdek ularni organizmning keyingi faoliyati uchun saqlab qolish – xotira, vazifasini bajaradi. Psixik jarayonlarning paydo bo‘lishi hayvonlarning predmetli faoliyati bilan bog‘liq, bu faoliyat jonli organizmning tashqi dunyodagi hayotiy muhim, biogen omillari bilan munosabatiga vositalik qiladi va psixikaning tuzilishi va ob'ektiv mazmunini belgilaydi.
Predmetli faoliyat ikki darajada rivojlanadi: hayvonlarning yashash uchun zarur vositalarni topishga qaratilgan bevosita harakati va kishilarning qurol vositasida insoniyatning xilma-xil ehtiyojlarini qondirish maqsadida tabiatni o‘zgartirishga qaratilgan amaliyoti.
Ong – insonning ruhiy faolligining oliy darajasi va reallikni hissiy va fikriy obrazlar shaklida aks ettirishning oliy shaklidir, bu esa odamning barcha hatti-harakatlariga, amaliyoti va qilgan ishlariga ma'noli, muay-
yan maqsadga qaratilgan xarakter beradi.
Ong, tafakkur, psixika – bu materiyaning eng asosida, negizida yotgan aks ettirish layoqatining muqarrar oqibatdir. Insonning ijtimoiy-tarixiy faoliyati sifatida amaliyotning paydo bo‘lishi bilan in'ikosning faqat odamzotga xos bo‘lgan oliy, psixik shakli – ong ham paydo bo‘ladi. U ijtimoiy-tarixiy sub'ektning predmetli qurolli hatti-harakatini tushunchalar vositasida ideal, tafakkuriy shaklda takrorlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
