Axmedov bekzod

Tinch holda va har xil hajmdagi ishlami bajarishda qon oqimining taqsimlanishi 

A’zolar 

Tinch holatda 

Jismoniy ishda 

ml/daq 

% 

yengil 

o‘rta 

og‘ir 

ml/daq 

% 

ml/daq 

% 

ml/daq 

% 

Qorin 

bo‘shlig‘i 

a’zolari 

1400 

24 

1800 

12 

600 

3 

300 

1 

Buyraklar 

1100 

19 

900 

10 

600 

3 

250 

1 

Yurak 

250 

4 

350 

4 

750 

4 

10000 

4 

Skelet 

muskullari 

1200 

21 

4500 

47 

12500 

71 

22000 

88 

Boshqa a’zolar 

1850 

32 

2650 

27 

3050 

19 

1450 

6 

Jami: 

5800 

100 

9500 

100  17500 

100 

25000 

100 

 

Tezlik bilan yuzaga keladigan adaptatsiyaning ko‘rsatilgan bosqichlaridan har 

biri  tegishli  guruhdagi  funksional  rezervlarning  ishga  tushurilishi  bilan  bog‘liq 

(Mozjuxin A. S., 1984) [58].

 

---

 

25 

Turli  a’zo  va  to‘qimalarning  shiddatli  jismoniy  ishga  adaptatsiya  qilishi  u 

geteroxron  tarzida  bo‘ladi.  Masalan,  A.A.Viru(1981)  mushak  faoliyatiga 

adaptatsiya  qilishda  oqsil  almashinuvi  jarayonlari  borishini  o‘rganish  natijasida 

stress omil ta’siriga tezlik bilan yuzaga keladigan adaptatsiyada 2 ta qarama-qarshi 

jarayon  bo‘lishini  farqlaydi.  Birinchisi  -  protein  sintezlanishning  susayishi 

ikkinchisi  plastik  rezervchi  safarbar  etilishi  va  uni  kuchaygan  adaptatsiya  uchun 

ma’lum turdagi oqsillami sintezlanishi uchun ishlatilishi [6,14,24,47]. 

Turli  to‘qimalarda  turli  oqsillarga  nisbatan  bu  jarayonlar  har  xil  o‘tadi: 

mushak  to‘qimasida  tezlik  bilan  yuzaga  keladigan  adaptatsiya  va  protek  sintez 

susayadi  va  plastik  rezerv  safarbar  etiladi,  faqat  tiklanish  davomida  oqsil 

sintezning adaptatsiyali kuchayishi yuzaga keladi, boshqa oqsillarga nisbatan ulami 

faol  sintezlanishi tezlik bilan  yuzaga keladigan  adaptatsiya  vaqtidayoq  kuzatiladi; 

jigarda stress vaqtida kattabolizm o‘rnida anabolizm kuchayishi belgilanadi. 

Tezlik  bilan  yuzaga  keladigan  adaptatsiyada  harakat  a’zosidagi  o‘zgarishlar 

ishga  jalb  etiladigan  harakat  birliklarining  soni  bilan  tariflanadi.  Bunda  ham 

jismonan  chiniqqan  va  chiniqmagan  kishilarda  tafovut  kuzatiladi.  Jismonan 

chiniqmagan  kishilarda  bo‘lgan  harakat  birliklarining  30-50  %  ni  ishga  tortilsa, 

jismonan  chiniqqanlarda  80-90%  ishga  tushadi.  Bu  holda  jismonan  chiniqmagan 

shaxslarga  nisbatan  jismonan  chiniqqan  kishilarda  ancha  yuqori  kuch  yuzaga 

chiqishini ifodalaydi (ZimkinN.B. 1984) [30]. 

Qon  aylanish  sistemasidagi  o‘zgarishlar  bu  bosqichda  yana  ham  sezilarli 

bo‘ladi, ya’ni jismonan chiniqmaganlarda yurakning daqiqalik hajmining ortishi  - 

yurak ishining kuchayishi sistolik hajm ortishi hisobiga bo‘lmay, yurakning to‘liq 

bo‘shashmagan  holda  uning  qisqarishi  sonining  ortishi  orqali  yuzaga  keladi.  Shu 

bilan  bir  vaqtda  qon  oqimining  qayta  taqsimlanishi  asosan  ichki  organlar  va  teri 

hisobiga ishlayotgan mushaklar yurak va miyani qon bilan ta’minlashga qaratiladi. 

Nafas  sistemasida  ham  jismonan  chiniqqan  va  chiniqmagan  kishilar 

adaptatsiyaning farqi namoyon bo‘ladi. Jismonan chiniqmagan shaxslarning nafas 

sistemasida  tezlik  bilan  yuzaga  keladigan  adaptatsiya  nafasning  tejamsiz 

kuchayishi,  ya’ni  o'pka  ventilyatsiyasining  ortishi nafas  chuqurligining ko‘payish 

---

 

26 

hisobiga  bo’lmay,  nafasning  tezlanishi  hisobiga  bo‘ladi.  O’pkaning  regional  qon 

oqimi  bilan  o‘pka  to‘qimasining  tegishli  qismlari  ventilyatsiyasining  mos 

kelmasligi,  shuningdek  harakat  bilan  nafas  olishning  mos  bo‘lmasligi  ko‘riladi 

[50,51]. 

 Shunday qilib, bu bosqich adaptatsiyaga javobgar tizimning maksimal, lekin 

tejamsiz, haddan tashqari yuqori shikastlaydigan reaksiyalar bilan harakatlanadi. 

Tez  yuzaga  keladigan  adaptatsiya  reaksiyalari  ta’sir  kuchiga,  sportchining 

jismonan  chiniqqanlik  darajasiga  uning  funksional  tizimlari  qobiliyatiga,  ya’ni 

sportchining individual xususiyatlariga boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi