Axmadjonova dilnozaxon abdurashid qizi

Mavzu:

MAKTABGACHA YOSHDAGI NUTQI TO’LIQ RIVOJLANMAGAN BOLALARNI BILISH JARAYONLARINI O’ZIGA XOSLIGI

Bajardi:

AXMADJONOVA DILNOZAXON ABDURASHID QIZI

Maktabgacha yoshdagi nutqi to’liq rivojlanmagan bolalarni bilish jarayonlarini o’ziga xosligi

Psixologik nuqtai nazardan insonning bilish jarayonlariga diqqat, sezgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol kabi jarayonlar kirib insoning bolalikdan rivojlanishi mobaynida ushbu jarayonlar ham turli faoliyatlarda rivojlanib boradi. Bilish jarayonlari kechishining eng muhim xususiyati uning tanlaydigan, yо‘naltirilgan tusdaligidan iborat. Tevarak atrofdagi olamning ko‘plab ta‘sirlari orasidan kishi hamisha nimanidir idrok etadi, nimanidir faraz qiladi, nima haqidadair fikr yuritadi, о’ylaydi. Ongning bu xossasisini uning diqqat kabi xususiyati bilan о‘zaro bog‘liq deb hisoblashadi.

Diqqatbilishjarayonlaridanfarqliо‘laroq, о’ziningalohidamazmunigaega emas, ubarchabilishjarayonlarining jо‘shqinjixatidir.Diqqatindividninghissiyaqliyyokiharakatlantiruvchifaolligidarajasiningoshirilishinitaqozoetadigantarzdaongning yо’naltirilganligivabirnarsagaqaratilganligidir.

Diqqat sezgi, xotira, tafakkurvaharakatjarayonlaridanamoyon bо’lishimumkin. Bog’chagachatarbiyayoshidagibolalarningdiqqatinixoyatdabeqaror bо’lishibilanharakterlanadi. Masalan, bolagayangi о’yinchoqbersangiz о’yinchoqnijudaqiziqib kо’raboshlaydi, lekinaynishupaytdayanabirboshqa о’yinchoqni kо’rsatilsa, birinchi о’yinchoqnitashlabikkinchigatalpinadi.Buyoshdagibolalardiqqatiningbeqarorligifiziologiyanuqtainazaridanulardaxalitormozlanishprotseslariningkuchsizligibilan bog’liqdir.

Ilkbolalikdavridagibolalardiqqatining g’oyatbeqaror bо’lishiturmushtajribalariningjudaozligibilanham bog’liqdir.

Maktabgacha yoshidanboshlabbolalardaixtiyoriydiqqatrivojlana boshlaydi. Biroq, kichik maktabgacha yoshdagibolalaridaixtiyorsizdiqqatustunlik qiladi. Kichikyoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalardakunsayinpaydo bо’ladiganyangi-yangiqiziqishlar о’yinfaoliyatiningxilma-xil bо‘laborishiulardaixtiyorsizdiqqatniasta-sekintakomillashtiribboradi.

Bolaxotirasiningnutqning о’sishijudakattaaxamiyatga ega. Budavrdabolanarsavaxodisalarnifaqatbevosita kо’rishorqali emas, balkishunarsavahodisalarningnomlariorqaliidrokqilaoladigan bо’ladi. Bundantashqarihamularkattalardan sо’rab, bilibolish, eshitishorqali ham, о’zxotiralarini boyitadilar.

Kichikyoshdagibolalardastavvalmexanikravishdaya’ni, ma’nosigatushunmasdanesdaolibqolaveradi. Buningо‘zigaxosjixti bor.

Birinchidanbolalardaturmushtajribasijudaoz bo’ladi, ular kо’pnarsanixalimutlaqobilmaydilar,lekinxayotda tо’qnashkelganlarisabablieslaridaolibqoladilar.

Ikkinchidan, bolalarasabtiziminingplastikligi, ya’ni, judaegiluvchanligikattalarnikidanxamustunroq bо’ladi. Anashusabablibolalargamexanikesdaolibqolish hechqandayqiyinchilik tug’dirmaydi. Bolalardama’nosigatushunibesdaolibqolishhamjudaerta rivojlana boshlaydi. Masalan, ilkbolalikdavridagi о’zlariyoqtirgan hikoyalarningayrimqahramonlariniyaxshi kо’radilar, ba’zilariniyomon kо’radilar. Umumanhikoyalarningmazmunibolalargata’sirqilibulardama’lum tuyg’u-xissiyotlarni uyg’otadi, buesabolalarhikoyaningmazmuninitushunayotganliklaridandarakberadi.

Bolalarxotirasinirivojlanishidakattalarningnutqibolalarbilan bо’ladiganmuloqati kattaro’l о’ynaydi. Xotiranirivojlanishi maktabgacha yoshdagibolalardaularningta‘lim-tarbiyasidaamalgaoshiriladi.

Tafakkurbolaning maktabgacha yoshdagidavridanjudatezrivojlana boshlaydi. Buning sababi, birinchidan, maktabgacha yoshdagibolalardaturmushtajribasininganchagina kо’payishi, ikkinchidanbudavrdabolalarnutqiningnisbatanyaxshi о’sgan bо’lishi, uchinchidan esa, maktabgacha ta’lim tashkilotidaharakatlarqilishimkoniyatigaega bо’lishidir. Maktabgacha yoshdagibolalar о’zlariningmustaqilharakatlaridavomidaatrofidagiturlixilnarsalarbilanbevosita taqqoslash, analizqilishvanihoyatumumlashtirishkabifikrqilishjarayonlarinivujudgakeltiradiva takomillashtiradi. Maktabgacha yoshidagibolalarda harxil sohalargadoirsavollarning tug’ilishiulartafakkuriningshakillanayotganligidandarak beradi. Shuninguchunbolalarningsavollarigadoimo ahamiyatbilanqarash kerak. Bola о’zsavoligajavobtopaolmasayokikattaodamlarsavoliga ahamiyatbermasalar,undagi qiziquvchanlik, sinchkovliksusaya boshlaydi. Lekin maktabgacha yoshdagibolalarninghammasavollariga javobberish qiyin, chunkiularо‘zlari halimutlaqotushunmaydigannarsalarvahodisalar haqida hamsavolberaveradilar.Odatdaharqandaytafakkurjarayonibironnarsagatushunaolmasdan, bironnarsadantaajublanish,hayronqolishnatijasidahosil bо‘ladi. Juda kо’pota-onalarvaayrimtarbiyachilargaortiqcharoqsavol bersalar, ularni – “kо’pmaxmadona bо’ma, senbundaygaplarniqayerdan о’rganding” –debjerkibtashlaydilar.Bolalarberadigan savollarningjudaqiziq bо’lishigabirnechasabablarbor.

Birinchidan, maktabgacha yoshdagi bolalar, tevarak-atrofdaginarsava hodisalarniqanday bо’lsa, shundayligichaya’niyaxlit holda huddirasmdagidekaks ettiradilar.

Ikkinchidanulardakattaodamlardagidekidrokqiladigannarsavahodisalarnichuquranalizvasintezqilishxususiyati haliо‘smagan bо’ladi.

Uchinchidanulardaturlitabiatvajamiyat hodisalargadoirilmivatushunchalar halitarkibtopmagan bо’ladi.

Tо’rtinchidan, ularningturmushtajribalarijudaoz bо’ladi. Maktabgacha yoshdagibolalarningberadigansavollaridanulartafakkuriningkonkretobrazlixaraktergaekanligiham kо’rinibturadi.Masalan, bolalarquydagisavollarni berishadi: “Bulutlarnegayuradi? Osmon kattami? Yokiyer kattami?”.

Ayrimbolalar haddantashqari kо’psavollar beradilar. Boshqabolalaresa hechqachonsavolbermaydilar.

Og’ir nutqiybuzilishvapsixikrivojlanishningboshqatomonlari о’rtasidagi bog’liqlik tafakkurning о’ziga hosxususiyatlarinikeltiribchiqaradi. Bolalar о’zyoshigamosfikrlashoperatsiyalariniegallabolishniumumiy tо’lashart-sharoitlargaega bо’lib turib, ularda sо’zmantiqiytafakkurrivojlanishiortdaqoladivabundaybolalarmaxsus о’qitishsizanaliz-sintez, taqqoslashvaumumlashtirishniegallashdaqiyinchilikkaduchkeladilar. Umumiyjismoniyxolsizlanish valokomoter(harakatlanish) vazifalarisustrivojlanishibilanbirgaharakatlariningrivojlanishidaba‘zibirotrdaqolishlarhamulargaxosdir. Bularharakatniboshqarishyomonligi, me’yorliharakatlarnibajarishdaishonchsizligi,bajarishtezligivachaqqonliginingpasayishibilanifoda etiladi. Engkattaqiyinchiliklar sо’z kо’rsatmalari bо’yichaharakatlarnibajarishda aniqlanadi.

Maktabgacha yoshdagi nutqi to’liq rivojlanmagan bolalarnormalrivojlanganbolalardantopshiriqnibajarishdamasofa vaqt, tafakkur kо’rsatkichlaridaortda qoladilar, harakatlarketma-ketliktartibinibuzib,unitashkiletuvchiqismlarniqoldirib ketadilar. Nonutqiyjarayonlarni tо’g’ribaxolashnutqi tо‘liqrivojlanmaganbolalaratipikrivojlanishiqonuniyatlarinianiqlashvashubilanbirgaularning о’rnini tо’ldirish imkoniyatlarinianiqlashuchun zarurdir. Bolalardabilishfaoliyatlarinirivojlanishitevarak-atrof, kishilarmehnativabolayashayotganmuhitdagibarchapredmetlarvanarsalarni bilish, о’rganishorqaliularningidroklaririvojlanaboradi.

Idrok –insonanalizatoriyokianalizatorlarsistemasigabevosita ta’siretuvchinarsavahodisalarningbutunligichayokiularningturlixususiyatlari о’zaroaloqasiningshakllanishjarayonidir.

Idrokturlisezgilarasosida shakllanadi.

Psixologiyadaidrokquyidagilarga ajratiladi: kо’ruv, eshituv, taktil, tambilishvahidbilishsezgilarikabilar.

Idrokningbarchaturlarida harakatlanishsezgirligimuhim о’rintutadi, biroqbularniinson kо’pinchaidrok etmaydi. Idroketishdanutqkattaro’l о’ynaydi.

Narsavahodisalarning sо’zlarbilan ta’riflanishiularorasidagimavjud о’zaroaloqa ta’minlanishiniabstrakqiyasivaumumlashtirilishiidroketayotganlarningmazmuniniochishgayordam beradi. Idrokningobyektivfaoliyatiinsonfaoliyatiningilgarilanganligidir. Shubilanbirga faoliyat, amaliyotidrokningrivojlanishigaharakatlarning tо’g’riva tо’laaksetishigayordamberadi.

Idrokningo‘zigaxosxususiyatlari:

1. 
   Aralashvaumumlashtirish: predmetvaxodisalarniidroketar ekan, insonnimalarniidroketayotganinitushunadiva anglaydi;
   
2. 
   predmetlilik:predmetlarningobrazlarinirealpredmetlarsifatidaanglaydi;
   
3. 
   yaxlitlilik: borliqdagipredmetva hodisalarningalohidasifatlarivabelgilaridoimiymustaxkambog‘liqlikda bo‘ladi;
   
4. 
   tizimlilik: kishiturlipredmetlaryokihodisalarningbelgilariniyaxlitvamustahkamtizimsifatida anglaydi;
   
5. 
   tanlash: birnechapredmetlarvako‘rinishlarorasidaninsonfaqatbirnechtasiniginaajratiboladi, buuningqandayfaoliyatbilanshug‘ullanayotganiga, muayyanvaqtdaungaqandaynarsalarkerakliekanigavaqiziqishlarigabog‘liq bo‘ladi;
   
6. 
   o‘zgarmaslik: xuddio‘shapredmetlarinsontomonidano‘zgargansharoitlardaham birxilqabulqilinadi(turlixilyoritilishida, turlixilqarashlarda, turlimasofalarda).
   

Idrok qilish jarayonida bolada asta-sekinlik bilan ko‘rish, eshitish, harakat, bilish obrazlarini orttirib boradi. Lekin bunda bola predmetlarning munosabatlari va belgilarini idrok qilishi jarayonida, bu munosabatlar va belgilar so‘zlar bilan izohlangan bo‘lishi kerak. Bu esa predmetning obrazlari haqida tasavvurlarni mustahkamlaydi, ularni yanaham aniqlashtiradi. Agar idrok qilingan obrazlar so‘zlar bilan mustahkamlangan bo‘lsa, birqanchavaqto‘tganidankeyinhambuobrazlarbolatasavvurida tiklanishimumkin.

Ulug’ qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy “Minerologiya” asarida sezgi va idrok haqida quyidagi fikrlarni keltirib o‘tgan: “Sezgilar beshta bo‘lib, ...ular quloq bilan eshitish, ko‘z bilan ko‘rish, burun bilan hidlash, til bilan tatib ko‘rish va teribilantegibbilishdaniboratdir...ilmvama’rifatfaqatginao‘shalarorqalihosilbo‘ladi.”

G.F.Cergeyevafikricha idrok qilishning fonematik buzilishi nutq nuqsoniga ega bolalarning hammasida kuzatiladi, bunda nutq-eshitish va nutq-harakat analizatorlari orasidagi bog‘liqlik bo‘lmasligi kuzatiladi. Ma’lumki, dizartriya va rinolaliyada uchraydigan nutq harakat analizatori funksiyasining buzilishi tovushlarni eshitish orqali idrok qilishga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

YE.M.Mastyukova ko‘rish orqali idrok qilishni tekshirish natijasda nutq nuqsoniga ega bo‘lgan maktab o‘quvchilarida bu funksiya o‘z normasida qoladi va ular obrazlarni yaxlitligicha idrok etadi va meyordagi bolalardan farq qilmaydi degan xulosaga keladi.

Biroq nutq nuqsonlariga ega bolalarga berilgan vazifalar murakkablashtirilganida qiyinchiliklar paydo bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi nutqi to’liq rivojlanmagan bolalar predmet obrazlarini belgilangansharoitlardaancha qiyinchilikbilanidrok qiladilar, qarorniqabulqilishvaqticho‘ziladi,bolalaro‘zjavoblarigaishonmayikkilanadilar, predmet-hodisalarnitanishdaxatoliklarkuzatiladi,axborotortgansaripredmetningbelgilariniajratishhamqiyinlashadi.

Maktabgacha yoshdagi Maktabgacha yoshdagi nutqi to’liq rivojlanmagan bolalarni ko‘ribidroketishinitekshirishjarayonidadizartriya, alaliyakabinutqkamchiliklaridaidrokningquyidagibuzilishlarikuzatildi:optik,atrof-muhit,tasavvurlar,yuzagategishlibo‘lganbelgilar,barmoqlarvaartikulyatsiyaa’zolariharakati, taktil-harakata’zolariyordamidaidroketish.

Maktabgacha yoshdagi nutqi to’liq rivojlanmagan bolalardaoptikatrof-muhitniidroketishjarayoniningbuzilgani, shuningdekboshqaidrokjarayonlarito‘liq emasliginatijasidaatrof-muhitnitasavvurqilishningshakllanishidao‘ziga hosjihatlar kuzatiladi.

Alalikbolalardaidrokningbuzilganligiayniqsarasmlarnichizishdakuchlinamoyonbo‘ladi:rasmvatasvirlardetallarmiqdoriningkamligi,oddiyligi,soddaligi,murakkabemasligibilanajralibturadi,shuningdek optik atrof-muhitniidroketishdagibuzilishlarning miqdoribilan xarakterlanadi.

Tadqiqotlarko‘rsatishicha,predmetlarorasidagialoqalar,ularorasidagifaoliyat impressive nutqningsaqlanganliginibildiradi.Lekinekspressivnutqda,agarbolalarog‘irnutq nuqsonlariga egabo‘lsa,nutqiymuloqotvositalarinibumunosabatlardanoto’g‘riifodalaydilar.Buularningnutqida semantic tartibningsaqlanmaganligibilanbog‘liq.

Nutqibuzilganhammabolalardafonematikidrokning buzilishi, shubhasiz nutq eshitishva nutq harakatqilishanalizatorlarifaoliyatiningbuzilishibilanbog‘liq bo‘ladi. G.F.Sergeyevaningfikricha, dizartriyavarinolaliyadanutq-harakatqilishfunksiyalariningbuzilishifonematikidrokjaryonigata’sirko‘rsatadi. Bundatovushlarnitalaffuzqilishningbuzilishivaidrokningbuzilishiorasidato‘g‘ridan-to‘g‘rialoqakuzatiladi.

L.I.Belyakova, Y.F.Garkusha, O.N. Usanova, E.L.Figeredotadqiqotnatijalariga ko’ra, idrokqilinayotganpredmetningdastlabkiobrazisezgilarningjami(yig‘indisi)daniboratbo‘lmay, balkiyaxlit, birbutunbo‘ladi. Bu idrokningperseptivtomoninitashkil qiladi. Maktabgacha yoshdagi nutqi to’liq rivojlanmagan bolalardaesapredmetniyaxlitidroketishqobiliyatiham buzilganbo‘ladi. Ularpredmetningayrimbelgilariniidroketmaydilar.

A.P.Voronovaning og’ir nutq nuqsoniga ega maktabgachayoshdagibolalarbilano‘tkazilgantajriba-sinovnatijalariningtadqiqiga ko’ra, butoifadagibolalardaharfidrokipastrivojlanganbo‘ladi:ularharflarnibirtekisdayozaolmaydilar,harflarnichaplashtiribyuboradilar,to‘g‘richiziqdantepagayokipastgatushibketadilar.Bosma harflarni yozishdaham huddishundayqiyinchiliklargauchraydilar.Shusabablinutqito‘liqrivojlanmaganbolalarsavodniegallashdaqiynaladilar.Ma’lumbo‘lishicha, Maktabgacha yoshdagi nutqi to’liq rivojlanmagan bolalar«o‘ngtomon»va«chaptomon»tushunchalariniajratibolishdaqiynaladilar,shuninguchuno‘ztanaa’zolariningjoylashisho‘rniniodatdato‘g‘rianiqlay olmaydilar.

Alalikbolalardafazoviybuzilishlar, ayniksa, odamsuratinichizishdayaqqolko‘rinadi: tasvirlashningqashshoqligibilan, detallarsoniningkamligivaoddiyligi, hamdao‘zigaxosoptik-fazoviybuzilishlarningmavjudligibilanajralibturadi. Biroq,nutqibuzilganbolalardafazoviybuzilishlarningo‘rnirasmdaifodalanganhissiyjo‘shqinlikevazigakompensatsiyaqilinadi.

Idrokningmazmuniasosanodamhosilqilgantajribaningboyligi,undatafakkurvahayolningnechog‘litaraqqiyqilganligibilanbelgilanadi.Bundanutqyetakchio‘rinegallaydi. Maktabgacha yoshdagi nutqi to’liq rivojlanmagan bolalardaesaidrokningbarchaturlario‘zigaxosxususiyatlargaegabo‘ladi.Shuninguchunularbilanolibboriladigankorreksion-logopedikishdanutqkamchiliklarinito‘g‘rilashbilanbirgaidroknirivojlantirishhamtalabqilinadi.

Maktabgacha yoshdagi nutqi to’liq rivojlanmagan bolalar o’zigaxos hususiyatlargaega bо’lib, ulardanutqningrivojlanmasliginatijasidaeshituvvanutqzonalariningzararlanishinatijasidaidrokrivojlanishinutqi tо’liqrivojlanmaganbolalardasustrivojlanadi. Ularatrofmuhitdaginarsavahodisalarni kо’rabiladilar, ularnifarqini, ulardagi о’zgarishlarnibilsalardanutqorqali tushuntirib berishda qiynaladilar.

Maktabgacha yoshdagi nutqi to’liq rivojlanmagan bolalarda kо’ruv idroki о ‘zigaxosxususiyatga ega. Kо’rishanalizatorlariatrof-olamhaqidagiturlixilaxborotlarniolishgayordam beradi.

Eksperimental psixologikusullarningishlabchiqqanligitegishliahamiyatkasb etadi. Kо’rishorqaliidroketishjudamurakkabish bо’libbujarayonda kо’pgina qо’zg’atuvchilar kо’zga о’z tasirini kо’rsatadi. Idroketishdaanalizqanchalikaniq bо’lsa, sezishshunchalik tо’la, kuchli, aniq bо’lib, ular qо’zg’atuvchilardadefferensialaksettiriladi.