Axborotlashgan jamiyat asrida o`zlikni anglash va saqlab qolishda milliy g`oyaning o`rni va ahamiyatini asoslash mundarija kirish I bob

1.2. Axborotlashgan jamiyat asrida o`zlikni anglash va saqlab qolish .

Milliy o‘zlikni anglash murakkab jarayon qisoblanadi. U mil-lat mustaqil «men»ligining asosiy omillaridan biri bo‘lganligi uchun uni o‘rganish, takomillashuv jarayonini taxlil qilib borish-ga extiyoj o‘sib boraveradi. Uning millatning asosiy belgilari-dan biri qaqidagi konseptual g‘oyalarimizni avval e’lon qilgan kitobimizda ilgari surishga qarakat qilgan edik.⁷

Endi esa globallashuvning avj olishi sharoitida milliy o‘zlik-ni anglashni rivojlantirish zaruriyati kuchayib borishining sa-bablari, unga ta’sir o‘tkazadigan ijobiy va salbiy omillar qaqida o‘z fikr-muloqazalarimizni bildirishga qarakat qilamiz.
Avvalo, shuni aloqida ta’kidlash lozimki, mustaqilligimiz-ni qo‘lga kiritganimizdan keyingi o‘tgan davr ichida bir qator faylasuf, tarixchi, adabiyotchi olimlar o‘zbek xalqining shaklla-nish jarayoni va tarixiga oid bir qator asarlar e’lon qildi-lar. Ular orasida o‘zbek millatining CHor Rossiyasi va sobiq SHo‘rolar hukmronligi sharoitida boshidan o‘tkazgan ayanchli aqvo-li va mustaqillik sharofati bilan o‘zi tanlagan yo‘ldan sobit-qadamlik bilan rivojlanayotganligiga bag‘ishlangan asarlar ko‘pchilikni tashkil qiladi. SHuning bilan birga «millat», «mil-liy mentalitet», «milliy g‘oya» , «milliy o‘zlikni anglash», «mil-liy g‘urur», «millat sha’ni», «milliy iftixor» va boshqa bir qator tushunchalarga ilmiy ta’rif berish va ularning moqiyati-ni ochib berishga bag‘ishlangan bir qator asarlar qam chop etil-di.⁸ Ammo «milliy o‘zlikni anglash» tushunchasi, uning mazmun-mohiyatini ochib beradigan maxsus fundamental falsafiy asar-lar bugungi kungacha yaratilgani yo‘q. Globallashuvning milliy ma’naviyatimizni ichidan va tashqarisidan emirayotgan jarayoni kuchayayotgan bugungi kunda ana shunday fundamental asarlarga ehti-yoj yaqqol sezilmoqda.
Bugun shu narsa ayon bo‘lmoqdaki, tashqaridan qaraganda, global-lashuv mamlakatlar iqtisodiyotining integratsiyalashuvini tezlash-tirmoqda, unda mavjud bo‘lgan muammolarni hal qilishga o‘zining ta’sirini o‘tkazmoqda va shu yo‘l bilan yuksak taraqqiy qilgan mam-lakatlarning kam taraqqiy qilgan va endi mustaqil taraqqiyot yo‘li-ga kirgan mamlakatlarga ko‘rsatayotgan «yordamlari» oshib bormoq-da. Agar ana shu jarayonga chuqurroq qaraydigan bo‘lsak, ikkita sal-biy oqibatlarning yuzaga kelayotganligini ko‘rishimiz mumkin bo‘la-di. Ular yuksak taraqqiy qilgan mamlakatlarning kam taraqqiy qilgan va endi mustaqil taraqqiyot yo‘liga kirib borayotgan mamla-katlarga o‘z texnika, texnologiya va fan yutuqlari natijalarini olib kirish yo‘li bilan resurslarini egallab, katta foyda olmoq-da. Qolaversa, yuksak taraqqiy qilgan mamlakatlar kam taraqqiy qilgan mamlakatlar iqtisodiyotiga o‘z investitsiyalarini jalb qilish orqali nafaqat foyda olmoqda, shuningdek, ularning iqti-sodiyotini o‘zlariga bog‘lab qo‘ymoqdalar. Xuddi ana shu ikki omil vositasida ular milliy ma’naviyatlarini ichidan va tashqarisidan emirilishini osongina amalga oshirmoqdalar. Ana shunday sharo-itda ularning o‘tkazayotgan nayranglaridan ogoh bo‘lish va x.imoya-lanishning katta omillaridan biri milliy o‘zlikni anglashni ri-vojlantirish hisoblanadi.
Bugun milliy o‘zlikni anglashni rivojlan girishni millatning qaramlikdan qutilish uchun olib borilgan kurashga kuch-quvvat va il-hom bag‘ishlagan davrigacha qaraganda ham yuqori, kerak bo‘lsa yangi bosqichga ko‘targan holda rivojlantirishga ehtiyoj oshib bormoqda. CHunki millatimizning qaramlik holatida zo‘ravonlarning olib bor-gan siyosati natijalarini har bir millatdoshlarimiz har qadamda sezar edi va unga qarshi kurash olib borish zarurlshtshi anglab etgan edi. Ammo globallashuv jarayoni o‘ta murakkab. Uning iqtisodiy mu-ammolarni hal qilishga o‘tkazayotgan ijobiy ta’siriga mahliyo bo‘lib, uning millatimiz milliy-ma’naviy qashshoqlashuviga etaklayotgan-ligi anglanmay qolish xavfi nihoyatda kattadir. Bu jarayonni qan-day bo‘lsa shundayligicha anglash, uning turli sohalarga o‘tkazayotgan ta’sirini tushunib olish, millat istiqboli nimalarga bog‘liq ekan-ligini bilib olish uchun milliy o‘zlikni anglashnn rivojlantirish-ni yangi bosqichga ko‘tarish zarurligi kuchayib bormoqda.
Milliy o‘zlikni anglash shunday omilki, uni yuksak taraqqiyot darajasiga ko‘tarish yo‘li bilangina millatni har qanday zararli ta’sirlardan ximoya qilish mumkin. CHunki u millatdagi manfaat, iftixor, g‘urur, sha’n, or-nomus, e’tiqod va mas’uliyat kabi qadri-yatlarni abadiylashtiruvchi yuksak darajadagi ma’naviy qadriyat hisoblanadi.
Milliy o‘zlikni anglash har bir tarixiy taraqqiyot bosqichida rivojlanib va takomillashib boradi. Ammo bu jarayon h_ech qachon stixiyali ravishda kechmaydi, balki tarixiy taraqqiyot bosqichlari-ning millat oldiga qo‘yadigan, ularning millat ruhiyati, ma’naviya-tiga ko‘rsatadigan ta’sirlariga qarab rivojlanadi. U o‘zining or-nomusi, qadriyati, sha’ni, g‘ururi toptalganligini sezsagina yoki o‘z taraqqiyoti davomida yuzaga keladigan muammolarni h_al qilish za-ruriyatini anglasagina milliy o‘zlikni anglash rivojlanishi tez-lashuvi, kerak bo‘lsa unda «portlash» sodir bo‘ladi. Aks holatda uning rivojlanish jarayoni evolyusion tarzda sekin kechishi davom etaveradi. Ana shu fikrimizdan kelib chiqadigan bo‘lsak, qaramlik-dan qutulish uchun kurash davri milliy o‘zlikni anglash rivojlani-shining sokinlik davri emas edi. SHuning bilan bir vaqtda musta-qillikni qo‘lga kiritgandan keyin u yangi sharoitda boy berilgan imkoniyatlarni toptalgan milliy urf-odat, an’ana va qadriyatla-rimlzning qayta tiklanishida katta omilga aylandi.
Bugun o‘zbek millati yangi sharoitda va yangi zamonda yashamoqda. U mustaqillik yillarida qanchalik ulkan muvaffaqiyatlarni qo‘lga ki-ritgan bo‘lmasin, globallashuvning kuchli bosimi ostida yashashga maj-bur bo‘lmoqda. Ammo aholimizning turli tabaqalari o‘rtasida o‘tka-zilgan yuqoridagi sotsiologik so‘rov natijalariga qaraydigan bo‘lsak, uning ana shu bosimi milliy ma’naviyatimizga o‘tkazayotgan ta’siri darajasida anglanmayotganligi, tushunib etilmayotganligi ma’lum bo‘lmoqda. Bu millatning o‘zligini anglashi rivojlanishida bir qadam «sokinlik» yuzaga kelmoqda deganidir. Bu h_ali millatimizning shakl-lanish jarayonining davom etayotganligi, bozor munosabatlari shakl-lanishi sharoitida yuzaga kelayotgan muammolar va kundalik hayot qo‘yayot-gan muammolar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bunday muammolarning qamrovi nechog‘li keng bo‘lmasin ular echimining muhim omili milliy o‘zlikni anglashni rivojlantirishni yangi bosqichga ko‘tarish hisob-lanadi. Bu vazifani amalga oshirishga ob’ektiv sabablar va sub’ek-tiv omillar majbur etayotganligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi.
Milliy o‘zlikni anglash millat abadiyligini ta’minlaydigan omillardan biri sifatida ana shu sabab va zaruriyatga mos ravish-da takomillashib boradi. Bu jarayonda uning ilgari mavjud bo‘lgan qirralari takomillashadi va yangilari vujudga keladi. Ammo ular-ning hammasi faqat millatning ehtiyoji va manfaatlari o‘sib borishi doirasi bilan cheklanmasdan, shuning bilan birga har bir tarixiy bosqichda milliy hayotga nisbatan amaldagi xrkimiyatning olib boradigan siyosati va millatlararo yuzaga keladigan munosa-batlar bilan qam bog‘liq bo‘ladi. Milliy o‘zlikni anglashning mil-latning muqim belgisi ekanligini ushbu satrlar muallifining yuqorida ko‘rsatilgan asarida batafsil to‘xtalganligini hisobga olib, endi uning ichki va tashqi salohiyati ustida to‘xtalamiz.
Milliy taraqqiyotning nafaqat ayrim olingan ilgari qaram bo‘lgan, bugungi kunda esa mustaqillika erishgan millatlar, shu-ning bilan birga butun jahon misolida, qatto taraqqiy etgan mil-latlar yoki qashshoqlikning eng og‘ir kunlarida o‘z boshidan kechira-yotgan millatlarning bugungi hayoti va intilishlarini tahlil qilish ko‘rsatmoqdaki, ularni qarakatga va jo‘shqin qayot kechiri-shiga safarbar etuvchi kuch bu - qar bir millatning o‘zini anglash omili hisoblanadi. Bu xulosa quyidagilarga asoslanadi: birinchi-dan milliy o‘zlikni anglash jarayonidagi «portlash» holati yuzaga kelishida birinchidan, milliy o‘zlikni anglash rivojida millat-ning umumiy tan olingan belgilari (iqtisodiy, hududiy, tilning umumiyligi va madaniyati, an’ana, odatlari xususiyatlari va boshq-alar) milliy rivojlanishdagi taraqqiy etayotgan yo‘nalishlarni to‘liq ifodalay olmaydi. Ammo ilmiy maqolalarda hamon millat-ning rivojlanishida iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy omillar aso-siy omillardir, albatta, uning etakchiligini inkor etib bo‘lmay-di degan fikr qat’iy bo‘lib kelayotganligi ko‘zga tashlanmoqda. Boz ustiga bu omillarning o‘zaro aloqasi hamda bir-birini taqozo eti-shi ularning dialektik birligida ko‘rilib chiqilayotgani yo‘q. Ay-rim qollarda esa milliy o‘zlik anglashning o‘sishi to‘g‘risidagi ij-timoiy hayotni baynalminallashtirishni rag‘batlantiruvchi omil sifatida gapirilib, uning oqibatida yuzaga kelgan muammolar va ziddiyatlar e’tibordan chetda qolmoqda.
Milliy o‘zini anglash o‘z tabiatiga ko‘ra emotsional xrdisadir va uning haqiqiy qiyofasi millatning manfaatlarini, or-nomus, g‘urur va qadriyatlarini ximoya qilishda namoyon bo‘ladi. Milliy rivojla-nishda eqtiyojlarning real hayot bilan nomuvofiqligi iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy soqalarda o‘z-o‘zidan unchalik sezilar-li ko‘zga tashlanmaydi, ular milliy o‘zlikni anglashda, uning moddiy kuchga aylanishida o‘zining to‘liq aksini topadi. Moddiy va ma’na-viy qadriyatlar taqsimotida adolatsizlik qukm surgan sharoitda milliy o‘zlikni anglash qudratli moddiy kuchga aylanib, millatla-raro munosabatlar soqasidagi ziddiyatlarni jonlantiruvchi omil bo‘lib yuzaga chiqadi va umummilliy millatni harakatga keltiradi. Milliy jarayonlar rivojlanishining xozirgi tarixiy bosqichi ko‘rsatishicha, iqtisodiy va siyosiy omillar millat rivojlanishida muhim omil qisoblanadi, ammo milliy o‘zlikni anglashni hisobga olmaslik iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy omshsharning salohiyati-ni to‘laqonli ko‘rsatishga xalaqit beradi. YA’ni uning aks ta’siri jarayoni o‘zining ifodasini topa olmaydi. Ikkinchidan, millat mavjud ekan milliy o‘zlikni anglashning tendensiyasi barqarorlik xarakterini kasb etadi. CHunki millatning mustaqil sub’ekt ekan-ligini xuddi ana shu omil belgilab beradi. Bundan iqtisodiy, ij-timoiy-siyosiy salohiyatning qoldiq sharoitlarida har bir millat o‘zini saqlab qolishga harakat qilishi xaqiqat ekanligi kelib chi-qadi.
Milliy o‘zini anglashning qaror topishi ijtimoiy taraqqiyot-ning muhim omili hisoblanishi bilan birga u jamiyatning yangila-nib borishiga va millat ehtiyojlarining kuchayib borishini ta’-minlaydi. Ayni bir vaqtda u jamiyatdagi og‘riq joylarni yuzaga chiqishga olib kelishida ham ustuvor omilga aylanishi mumkin. Ana shu xulosalarga asoslanib milliy o‘zlikni anglashga quyidagicha tasnif berish mumkin: har bir millat (elat) ning o‘zini real mavsubligi, manfaatlar hampa ehtiyojlar umumiyligini tushunib eti-shi milliy o‘z-o‘zini anglash deyiladi.
Milliy o‘z-o‘zini anglash millat shakllanishining ma’lum nis-biy yuqori bosqichi mezonidir. Millat o‘ziga xos bo‘lgan urf-odat-lar, an’analar, qadriyatlarni shakllantirishi va davlat atrofiga birlashishlari mumkin. Ammo uning milliy o‘z-o‘zini anglash dara-jasiga ko‘tarilishi murakkab jarayon hisoblanadi. CHunki u millat vakillari aksariyat ko‘pchilik qismining moddiy va ma’naviy boy-liklariga ega ekanligi hissiyotining, tor darajada mavjud bo‘lish manfaatlaridan umummillat manfaatlarini ustuvor qo‘ya bilish darajasiga ko‘tarila bilish bilan bog‘liqdir.
Milliy o‘z-o‘zini anglash milliy ongdan farq qiladi. Milliy ong har millatning yagona tili, urf-odatlari, an’analari, qadri-yatlari va ma’naviyatining pastdan yuqoriga oddiydan murakkabga tomon rivojlanib borishining muhim mezoni hisoblanadi. O‘z nav-batida milliy ongning rivojlanib borishi har bir millatning o‘z-o‘zini anglashi darajasiga ko‘taradi. Milliy ong millatni o‘zi-ga xosligi asosida rivojlanib borishdagi ko‘rsatkich bo‘lsa, mil-liy o‘z-o‘zini anglash manfaatini himoya qilishda harakatga kelti-ruvchi ichki ma’naviy-ruhiy salohiyatdir. Millin o‘z-o‘zini anglash real moddiy kuch sifatida millat sha’-ni, qadr-qimmati, obro‘-e’tibori, or-nomusi poymol etilganda yoki millatning moddiy ma’naviy manfaatlariga zid ikkinchi bir to-mondan zo‘ravonlik harakatlari yuzaga keltirilgan holatlarda na-moyon bo‘ladi. SHa’ni, qadr-qimmati, or-nomusi, obro‘-e’tibori va manfaatlari poymol etilgan millat vakillari qaysi lavozimda xizmat qilishi, boy yoki kambag‘al bo‘lishidan qat’i nazar yagona umumiy kuch bo‘lib birlashadi va o‘zligini himoya qiladi.
SHu tariqa milliy o‘z-o‘zini anglash millat manfaatlarini himoya qiluvchi moddiy kuchga aylanadi.
Bundan tashqari u faqat milliy manfaatlarni himoya qilnsh bilan cheklanmaydi, shuning bilan u turli muammolar yuzaga kel-gan sharoitda ham millatni xarakatga keltiradi va uni birlashti-rib turadi. Xususan, millat taraqqiyoti jarayonida iqtisodiy, ij-timoiy-siyosiy sohalarda yuzaga keladigan muammolarni hal qilish-da ham u millatni birlashtiradi va uni umummaqsadlar yo‘lida harakatga keltiradi. U har qanday millat uchun etakchi belgi hisob-lanadi. U o‘zining katta salohiyati bilan mshshat uchun zarur asosiy o‘ziga xos belgilari tizimida etakchi o‘rinni egallaydi. U millat-ning yuragi, qalbi, tomirlarida oqadigan qoni va gavdasini tik ushlab turuvchi jondir. O‘zligini anglashdan to‘xtagan yoki undan mahrum bo‘lgan har qanday millat o‘limga mahkumdir.
Milliy o‘zlikni anglash shu ma’noda ham millat abadinligini ta’minlab turadi. Milliy o‘zlikni anglashning vazifalariga tur-licha qarashlar mavjud. Jumladan, milliy o‘z-o‘zini anglash vazi-fasi B.A. SHuvalov, K.N. Xabibulin kabi Rossiya olimlari tomo-nidan milliy rivojlanish yo‘nalishida qarab chiqilgan, xolos. B.A.SHuvalov bu haqda shunday deb yozadi: «milliy o‘z-o‘zini ang-lash, milliy jamoa bilan bir qator o‘xshashliklarga ega bo‘lgan funksiyalarni ham o‘zida mujassamlashtirgan. U gneseologik ahami-yatga ham egadir. Muayyan konkret-tarixiy sharoitlarda amalga oshi-riladigan bu tipdagi o‘z-o‘zini anglashning baholovchi, undovchi, me’yoriy, muvofiqlashtiruvchi va boshqa shunga o‘xshash ijobiy fun-ksiyalari katta rol o‘ynaydi».⁹ K.N. Xabibullin milliy o‘z-o‘zi-ni anglashning quyidagi funksiyalarini ajratib ko‘rsatadi: «Mos-lashuv himoya funksiyalari: bilish, o‘z-o‘zini nazorat qilish va mas’-uliyat funksiyalarining mavjudligini ko‘rsatadi».¹⁰
Bizning fikrimizcha yuqorida nomlari ko‘rsatib o‘tilgan mual-liflar milliy o‘z-o‘zini anglash funksiyalarini to‘g‘ri ta’kidlay-dilar. Ammo ularning gnesologik mohiyati va harakat mexanizmla-rini mustaqil tahlil qilmasdan faqat yo‘l-yo‘lakay o‘rganganlar. YA’ni ularni mustaqil mavzu sifatida emas, o‘z mavzularining yor-damchi elementlari qatorida qaraganlar. Bundan tashqari bu masa-la respublikamiz olimlari e’tiboridan ham chetda qolib kelmoq-da. SHu sababli milliy o‘z-o‘zini anglash funksiyasini konkretlash-tirish uchun fikrlarning xilma-xilligi va ilmiy bahs munozara-larni izlab topish va ularni kengaytirishga katta ehtiyoj sezil-moqda. SHu munosabat bilan mazkur muammo bo‘yicha o‘z fikr-mulo-hazalarimizni bayon etishga harakat qilib ko‘ramiz.
Avvalo shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, milliy o‘z-o‘zini anglash millatning ma’naviy madaniyat tizimiga kiradi va uning milliy taraqqiyotga qo‘shgan hissasi sof ma’naviy ruhiy hissa hisoblana-di. Biroq bu uning iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy rivojlanishga qo‘shadigan hissasini istisno qilmaydi. Modomiki iqtisodiy, ijtimoin-siyosiy va boshqa sohalar uchun negiz bo‘lib hisoblanadi, shu bilan birga ular o‘z holicha milliy omilsiz - milliy o‘z-o‘zini anglash omilisiz rivojlana olmaydi.