|
Eramizning 56-yili. Y.Sezar gallar bilan urush vaqtida shirflashning
almashtirish turini qo‘llagan. Ochiq matn alfaviti ostiga sikl bo‘yicha
(Sezarda uchta pozitsiyaga) siljitish orqali shu alfavit yozilgan. Shifrlashda
ochiq matndagi alfavitlar, ya’ni yuqori qismda joylashgan harflar quyi
qismdagi mos harflar bilan almashtirilgan. Bu turdagi shifrlash
Y.Sezargacha ma’lum bo‘lgan bo‘lsa-da, lekin bunday shifrlash usuli
uning nomi bilan yuritiladi.
59
mustahkam shifrlaridan biri shu tizim asosida yaratilgan. Panjaralar
chizilgan karton bo‘lagida ixtiyoriy tartibda nomerlangan teshikchalar
qilingan. Shifrlangan matnni hosil qilish uchun, karton bo‘lagini qog‘ozni
ustiga qo‘yib, kartonning teshiklari bo‘lgan joylariga tanlangan tartibda
harflar yozib chiqilgan. Karton olib tashlangandan so‘ng, yozilgan
harflarning oralari psevdomazmunli jumlalar bilan to‘ldirilgan, shu orqali
shifrlangan xabar yaratilgan. Agar harflar orasidagi masofalar katta bo‘lib,
so‘zlar uzunligi kichik bo‘lsa (masalan ingliz tilidagi so‘zlar), yashirish
oson amalga oshirilgan.
XVI asr. Almashtirish shifrlari matematik Djovanni Batista Port va
diplomat Bleza de Vijiner ishlarida o‘z rivojini topdi. Vijiner tizimi u yoki
bu ko‘rinishda hozirgi paytda ham qo‘lla nilmoqda.
XVII asr. Fransiya qiroli Lyudovik XIII huzuridagi vazir kardinal
Rishelye dunyoda birinchi bo‘lib shifrlash xizmatini tashkil etgan.
Lord Frensis Bekon (1562–1626) birinchi bo‘lib harflarni 5 qiymatli
ikkilik kod bilan belgilagan: A= 00001, V =00010, ... va hokazo. Bekon bu
kodlarga qayta ishlov bermagan, shuning uchun bunday yashirish usuli
mustahkam bo‘lmagan. Uch asrdan so‘ng, bu kodlash tamoyili elektr va
elektron aloqada asos qilib olindi. Bunda Morze va Bodo kodlarini, 2-sonli
xalqaro telegraf kodini, ASCII kodini, eslash ham o‘rinli, chunki ular ham
oddiy almashtirish asosida yaratilgan.
XVII asrda lug‘atli shifrlar ixtiro etilgan. Shifrlashda ochiq matn
harflari ikkita son bilan belgilangan. Bunda keng tarqalgan kitoblardan biri
olinib, shifrlanuvchi harf kitobning ma’lum betidagi qator nomeri va harf
nomeriga almashtirilgan. Bu tizim mustahkam shifrlash usuli hisoblanadi,
lekin undan foydalanish qulay emas. Shu bilan birga, kitob raqib qo‘liga
tushib qolishi ehtimolidan holi emas.
Ma’lumki, kriptografik vositalar hozirgi vaqtgacha asosan davlat
sirlarini himoya qilishga qaratilgan edi, shuning uchun bu vositalar maxsus
organlar tomonidan yaratilgan. Bunda yuqori kriptomustahkamlikka ega
bo‘lgan kriptotizimlar qo‘lla nilgan, bu esa katta xarajatlarni talab qilgan.
Oxirgi yillarda ma’lumotlarni kriptografik o‘zgartirishning yangi usullari
intensiv ishlab chiqilmoqda, ular an’anaviy qo‘lla nishiga qaraganda
kengroq sohalarga tatbiq etilmoqda.
Avtomatlashtirilgan tizimlarda ma’lumotlar himoyasining kriptografik
usullari hisoblash texnikasi vositalarida qayta ishlanayotgan yoki har xil
turdagi saqlash qurilmalarida saqlanayotgan ma’lumotlarni himoyalashda,
shuningdek aloqa liniyalari orqali tizim elementlariga uzatilayotgan
ma’lumotlarni himoyalashda qo‘lla niladi. Hozirgi vaqtda ko‘plab har xil
61
shifrlash usullari ishlab chiqilgan va ularni qo‘lla shning nazariy va amaliy
asoslari yaratilgan.
Axborot tizimlarida kriptografik usullar keng qo‘lla nilmoqda. Chunki
kompyuter tarmoqlari, jumladan Internet jadal rivojlanmoqda. Tarmoq
orqali davlat, harbiy, tijorat va xususiy tasnifga ega katta hajmdagi
ma’lumotlar uzatilmoqda. Bu ma’lumotlarga begona shaxslarning kirishi
mumkin emas. Shu bilan birga, yuqori quvvatli kompyuterlarning, tarmoq
va neyron hisoblash texnologiyalarining paydo bo‘lishi avval o‘ta
mustahkam, amalda yechimi yo‘q deb hisoblangan kriptografik tizimlarni
obro‘sizlantirdi. Bu esa zamonaviy kriptografik usullardan foydalanish
o‘ta dolzarb ekanligini anglatadi.
Zamonaviy kriptografiya axborot xavfsizligining konfedensiallik,
butunlik, autentifikatsiya va tomonlarning mualliflikni inkor etolmasliklari
muammolarini hal etuvchi bilim sohasi hisoblanadi.
Konfedensiallikni ta’minlash deganda axborot bilan tanishish huquqi
bo‘lmagan shaxslardan bu axbaxborotni himoyalash tushuniladi.
Raqib tomonidan nazoratda bo‘lgan aloqa kanali orqali uzatiladigan
xabarning konfedensialligini ta’minlash muammosi kriptografiyaning
an’anaviy masalalaridan hisoblanadi. Oddiy holda bu muammo uchta
subyekt (tomonlar)ning o‘zaro munosabati sifatida bayon etiladi. Axborot
egasi (jo‘natuvchi), raqibdan himoya qilish maqsadida, ochiq kanal orqali
qabul qiluvchiga yuborilayotgan ochiq ma’lumotni o‘zgartiradi, ya’ni
shifrlaydi.
Uzatilayotgan xabar ma’nosi bilan tanishish huquqi yo‘q subyekt
raqibni anglatadi. Deshifrlash bilan shug‘ullanuvchi kriptotahlilchi ham
raqib sifatida qaralishi mumkin. Olingan xabarni haqiqiy qabul qiluvchi
deshifrlaydi. Raqib esa himoyalangan xabarga egalik qilmoqchi bo‘ladi,
uning harakati hujum hisoblanadi. Hujum faol yoki sust bo‘lishi mumkin.
Sust hujum yashirin eshitish, trafikni tahlil qilish, shifrlangan xabarni
qo‘lga kiritish, deshifrovka qilish, ya’ni himoyani «sindirish»ga qaratilgan
Do'stlaringiz bilan baham: |
