Axborotlarga ishlov berish va boshqarish” kafedrasi tizimlarnazari ya s I fanidan Sirtqi ta’lim yo‘nalishi uchun Ma’ruza matni 5330200-«Informatika va axborot texnologiyalari»

Kirish parametrlari – tadqiqot etiluvchi jarayonga va tizimga ta’sir etib ularning holatini o`zgartiruvchi omillar va ko`rsatkichlardir.
Chiqish parametrlari – bu tadqiqot etilayotgan jarayon va tizim holatini belgilovchi omillar va ko`rsatkichlardir.
Tizimlarni ifodalash uchun “holat” va “tizimni tuzilishi” kabi tushunchalar juda muhimdir.
Tizimning shu paytdagi holati hal qilinayotgan vazifa nuqtai-nazaridan ahamiyatli bo`lgan tizim ko`rsatkichlarining qiymatlari bilan xarakterlanadi.
Tizimning tuzilishi - tizim elementlarining asosiy xossalarini belgilovchi o`zaro barqaror ichki aloqalar majmuasidir.
Tizimni yaxlitligi - tizimning xossalari va uni tashkil qiluvchi elementlarining xossalaridan farqi orqali namoyon bo`ladi [3].
Tizimni tahlil qilish uchun uni quyidagi algoritmik formuladan foydalanish mumkin:
SN= H+P.
Bu yerda H - tizim va uning holati, P- tizim va jarayonni xarakterlovchi parametrlar<sup>2</sup>.
1.2. Tizimlarning turlari.
Eng umumiy ko`rinishda barcha tizimlar ashyoviy (material) va mavhum (abstrakt) tizimlarga bo`linadi [8].
Ashyoviy tizimlar - material (ashyoviy) ob`ektlar majmuasidir: bular noorganik (texnik, kimyoviy va boshqa), organik (biologik), aralash turdagi ob`ektlar bo`ladi. Aralash turdagi ob`ektlaridan quyidagilarni ko`rsatishi mumkin: egrotexnik tizimlar ("inson-mashina" tizimi); ijtimoiy tizimlar (odamlarni jamoatdagi munosabatlari), ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar (insonlarni jamoadagi munosabatlari bilan ishlab chiqarish jarayonining aloqasi).
Mavhum tizimlar - inson tafakkurini mahsulidir; bular bilim, nazariya va gipotezalar bo`ladi.
Statik va dinamik tizimlarni ajratish mumkin. Statik tizimlarning holati vaqt o`tishi mobaynida o`zgarmasdan qoladi, dinamik tizimlar o`zlarining holatlarini vaqt bo`yicha o`zgartiradi.
Dinamik tizimlar, agar ularning elementlarini shu vaqt momentidagi holati, ularning istalgan oldingi yoki keyingi paytdagi holatlari bilan to`la aniqlansa - determinik (aniqlangan) tizim deb ataladi. Agar tizim holatini shu tariqa aniqlash imkoniyati bo`lmasa, unda u ehtimol (stoxastik) tizimlar klassiga ta`lluqlidir.
Tizim va tashqi muhitni o`zaro ta`siri harakteri bo`yicha berk va ochiq tizimlar farqlanadi. Berk tizimlar, atrof muhitdan himoyalangan bo`lib, ularda energetik jarayonlardan tashqari barcha jarayonlar tizimning o`z ichida bog`langan bo`ladi. Ochiq tizimlar atrof muhit bilan faol o`zaro ta`sirda bo`ladi, bu ularni yuqori darajadagi tashkillanishini va o`zining murakkabligini oshirish yo`nalishida rivojlanish imkoniyatini yaratadi.
Tizimlar murakkabligi bo`yicha oddiy, murakkab va o`ta murakkab yoki yirik tizimlarga bo`linadi.