Axborot va kutubxona fanlarida ilmiy izlanishlar usullari

Modellashtirish fizik va matematik bo‘ladi. Model ko‘rsatkichlarini tahlil qilib obyekt haqida xulosaga kelinadi. Buning mohiyati tadqiqot obyekti (asli)ni uning asosiy xossalarini ifodalovchi sun’iy sistema (model) bilan almashtirishdan iboratdir. Ilmiy tadqiqotdagi modellashtirish haqida kitobning 3 bobida to‘liq to‘xtalib o‘tiladi.
Nazariy tadqiqot ko‘pincha mavhumdan konkretga borish usuliga asoslanadi. Mazkur holda bilish jarayoni ikki nisbatan mustaqil bosqichga ajraladi.
Birinchi bosqichda konkretdan uning abstrakt ifodalangan haqiqiysiga o‘tiladi. Tadqiqot obyekti qismlarga ajratiladi va ko‘plab tushuncha va mulohazalar yordamida tavsiflanadi, ya’ni u fikriy qayd etilgan mavhumlar majmuyiga aylanadi. Bu – abstraksiya darajasida tadqiqot obyektining tahlilidir.
Keyinchalik, bilishning ikkinchi bosqichida abstraktdan konkretga borish amalga oshiriladi. Bunda tadqiqot obyektining yaxlitligi tiklanadi (sintez), lekin tafakkurda.
Shuni ta’kidlash o‘rinliki, yuqorida ko‘rib o‘tilgan ilmiy bilish usullari qoidaga ko‘ra birgalikda, bir-birlarini to‘ldirgan holda qo‘llaniladi.
Bilish mantiqi ahamiyatli bo‘lgan, barqaror takrorlanuvchi va ayrimlikni aniqlash jarayoni sifatida tasavvur etiladi, bu o‘rganilayotgan obyektni boshqalardan farqlaydi.
Bilish jarayonida tirik mushohadadan abstrakt fikrlashga va undan amaliyotga o‘tish umumiy texnologiyasiga rioya etish muhimdir.
Shunday qilib, fan sohasi to‘xtovsiz rivojlanayotgan bilimlar insonlar va muassasalarning ana shu ijodiyotni ta’minlovchi ilmiy ijodlarini o‘z ichiga oladi. Ilmiy bilimlarni umumlashtirish va sistemalashtirishning oliy shakli bo‘lib nazariya hisoblanadi. U ilmiy tamoyillar va qonunlar, tadqiqot usullarini ifoda etadi. Tadqiqot metodlariga quyidagilar kiradi:
– empirik tadqiqotlar (kuzatish, qiyoslash, o‘lchash, eksperiment usullari);
– nazariy tadqiqot (mavhumdan aniqlikka tomon borish va b.) usullari;
– empirik va nazariy tadqiqotlar (tahlil va sintez, induksiya va deduksiya, modellashtirish, mavhumlashtirish va b.) usullari.
Olimlar ilmiy natija (ijobiy yoki salbiy)ga erishish vositasi sifatida yetarlicha faktik materiallarga ega bo‘lmagan hollarda faraz (gipoteza)dan foydalanadilar, bu o‘z navbatida tajribada sinab ko‘rish va nazariy asoslashni talab etadi.
Ilmiy adabiyotlarda "metodologiya" atamasi kamida to'rtta o'lchovda aniqlanadi. Ba'zi mualliflar izohlaydilar metodologiyasi tadqiqotni tashkil etish va qurish tamoyillari va usullari tizimi sifatida 1 . A. Ya. Antsupov, M. I. Dyachenko va boshqa tadqiqotchilar bu kategoriyaga yetakchi mavqe beradilar va uni psixikaning obyektiv namoyon bo‘lish va qonuniyatlarni ochish usullaridan foydalangan holda tadqiqot usuli sifatida belgilaydilar. Entsiklopedik lug'atda ta'kidlanishicha, tadqiqot metodologiyasi bilishning usullari, usullari, usullari va vositalari haqidagi ta'limning bir turidir. A.Reberning fikricha, bu tadqiqotda qo‘llaniladigan usullar, o‘ziga xos protseduralar va vositalar tizimidir.
“Metodologiya” tushunchasining tuzilishi ham to‘rtta asosiy element shaklida taqdim etilgan: nazariy, mazmunli, amaliy va rasmiy. Nazariy komponent metodologiya ideal bilim modeliga intiladi - bu epistemologiya(bilim haqidagi fan). Tarkib metodologiyasi qonunlarni, nazariyalarni, ilmiy bilimlar tuzilishini, ilmiy mezonlar va foydalaniladigan tadqiqot usullari tizimini o'rganishni o'z ichiga oladi - bu epistemologiya(yo'llar haqidagi fan, bilish usuli). Amaliy komponent Metodologiya - bu dastur (algoritm), haqiqatga qarshi gunoh qilmasdan amaliy maqsadga erishish usullari va usullari majmuidir. Nihoyat, rasmiy metodologiya nazariy bilimlarni qurishning mantiqiy tuzilishi va rasmiylashtirilgan yondashuvlari, uning haqiqati va argumentatsiyasi nuqtai nazaridan tadqiqot usullarini tahlil qilish bilan bog'liq.
Qabul qilingan nazariyalar va kontseptual yondashuvlarga asoslangan metodologiya tadqiqot usullari, vositalari, usullari va texnologiyalarini belgilaydi (va o'z ichiga oladi). Bir necha usullarning kombinatsiyasi metodologik yondashuv deb ataladi.
Usul(gr. usullari- tadqiqot yoki bilim yo'li) doimiy ravishda rivojlanib, o'zgarib turadi yo'l yoki usullar, texnika va operatsiyalar, qadamlar, harakatlar majmui. Bu borada ko'plab tadqiqotchilarning qarashlari bir-biriga mos keladi. Biroq, mazmunli qismida ("nima yo'li?") Mualliflar rozi emas. Ba'zilar usulni bilimlar tizimini (voqelikni) qurish va asoslash usuli sifatida, boshqalari - muayyan muammoni hal qilish, maqsadga erishish yo'li, boshqalari - biror narsa qilish, faktlar va tushunchalar bilan ishlash usuli sifatida belgilaydilar. tizimli rejim 1. S. L. Rubinshteyn metod haqida fan predmetini bilish usuli sifatida yozadi. "Psixologik lug'at" ta'kidlashicha, bu usul inson shaxsiyatining psixologik ko'rinishlarini o'rganishning ego usulidir. falsafiy lug'at usul faoliyatni nazariy va amaliy rivojlantirish (idrok etish) usuli sifatida talqin etiladi.
Usuldan farqli o'laroq metodologiyasi mualliflik huquqiga ega. Biznes terminlarining lug'ati texnikani ishni bajarish uchun sinab ko'rilgan va sinovdan o'tgan usullar, texnikalar to'plami sifatida belgilaydi. S. L. Rubinshteyn metodologiyani alohida, yordamchi yoki oraliq tadqiqot usuli sifatida ko'rsatadi. A.Reberning ta’kidlashicha, texnika bu qandaydir aniq maqsadga erishish uchun real vaziyat uchun belgilangan usul, o‘ziga xos o‘rganilgan protsedura yoki protseduralar to‘plamining hosilasidir.
Psixologik epistemologiya atamalarining nazariy taqdimoti doirasida tadqiqot vositasi"usul" tushunchasi bilan sinonim sifatida taqdim etiladi va texnika sifatida talqin etiladi; yo'l biror narsaga erishish uchun harakatlar, qandaydir faoliyatni amalga oshirish uchun vosita (ob'ekt, qurilmalar to'plami).
Texnologiya(gr. texnika- san'at, hunarmandchilik, mahorat + logotiplar - fikr, aql; texnikasi, ishlab chiqarish usuli) nominal sifat va maqbul xarajatlar bilan va fanning hozirgi rivojlanish darajasidan kelib chiqqan holda mahsulot olish uchun faoliyatga qaratilgan usullar, jarayonlar va materiallar, tashkiliy chora-tadbirlar, operatsiyalar va texnikalar majmui. , texnologiya va umuman jamiyat. Bu tushuncha"texnika" atamasi bilan qattiq bog'langan. Psixologiyada ostida texnikasi bir tomondan vositalar majmui sifatida tushuniladi inson faoliyati, shu jumladan psixologik vositalar (algoritmlar) va usullar (masalan, proyektiv texnikalar, o'yin texnikasi va boshqalar), boshqa tomondan, odamlar tomonidan o'rganilgan va olingan va har qanday sohada qo'llaniladigan ko'nikma va texnikalarning umumiy xarakteristikasi. ularning hayoti.
Asbob(lat. asboblar - asbob) - ob'ektga ta'sir qilish uchun ishlatiladigan ob'ekt, qurilma, mexanizm, mashina yoki algoritm - foydali effektga erishish uchun uni o'zgartirish yoki o'lchash 1. Asbobni loyihalash va ishlatish haqiqat qonunlarini bilishga asoslanadi, muhit, vazifalar va texnologik xususiyatlar tadbirlar. Ya'ni, texnologiya bilan birga tashqi sharoitlar va maqsadlar asbobning maqsadi va funktsiyalarini oldindan belgilaydi. Asbob ob'ektga ta'sir qilish vositasidir. Shu bilan birga, ta'sir tadqiqotda ikkita reja - asbob (asbob) va ta'sirga hissa qo'shadigan yordamchi material bilan ifodalanishi mumkin. Bir holatda, bu asbob asbob (asbob) vazifasini bajara oladi, ikkinchisida esa yordamchi material sifatida xizmat qilishi mumkin. Masalan, kompyuterga asoslangan statistik dastur empirik ma'lumotlarni qayta ishlash vositasidir. Qachon kompyuter dasturi mavzularga rag'batlantiruvchi materialni ko'rsatish vositasi sifatida foydalaniladi, so'ngra yordamchi material vazifasini bajaradi, asbob esa test vazifasini bajaradi.
Modellashtirish kabi, sinov(ingliz, sinov - test, test, tekshirish) psixologik texnikaning bir turi bo'lib, u ko'pincha ma'lum qiymatlar shkalasiga ega bo'lgan standartlashtirilgan savollar va topshiriqlardan (testlardan) foydalanadigan psixodiagnostika usuli deb ataladi. Sinov testlardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Bir tomondan, bu inson faoliyatining chuqur jarayonlarini o'rganish metodologiyasi, ikkinchi tomondan, insonning ma'lum bir psixologik sifati (mulki) rivojlanish darajasini o'lchash imkonini beradigan standartlashtirilgan vazifalar tizimi.