Axborot tizimlari va raqamli texnologiyalar

1.3 Dasturiy ta’minotda modellarning vazifalari
Dasturiy ta’minotdagi modellar o‘zlariga turli xil vazifalarni bajarish uchun ishlatiladi. Modellar yordamida dasturchilar ma’lumotlarni qisqa vaqt ichida tahlil qilish, dastur algoritmlarini yaratish, tizimlarni optimallashtirish va xatolarini aniqlash uchun yordam oladi. Bunda, modellar quyidagi vazifalarni bajarish uchun foydalaniladi:
1. Ma’lumot tahlil qilish: Modellar, ma’lumot tahlil qilish jarayonida, yani ma’lumotlarni o‘qish, tahlil qilish, taxmin qilish va ma’lumotlarni taqsimlashda yordam beradi. Bu modellar, ma’lumotlarni sinovdan o‘tkazish, namunalar va ko‘plab boshqa tahlil qilish vazifalarini bajarish uchun ham ishlatiladi.
2. Algoritm yaratish: Dasturiy ta’minotdagi modellar, algoritmlarni yaratish va ularga qo‘shimcha funksiyalar kiritishda yordam beradi. Bu modellar, algoritm yaratish jarayonida, dasturchilar uchun optimallashtirilgan va boshqacha yaxshi ishlovchi algoritmlar yaratishda ham ishlatiladi.
3. Tizim optimallashtirish: Modellar, dasturiy ta’minotdagi tizimlarni optimallashtirish va yangilashda ham ishlatiladi. Bu modellar, tizimlarni yaxshiroq va tez ishlatishga yordam beradi, bularni bajarish uchun ko‘p sabablar bo‘lishi mumkin, masalan, muqobil qilish, ma’lumotlarni saqlash, ko‘p foydalanuvchilarga qarab optimallashtirish va boshqalar.
4. Xatolar aniqlash: Dasturiy ta’minotdagi modellar, dasturiy ta’minotdagi tizimlarda yuzaga keladigan xatolarni aniqlashda va ularni yechishda yordam beradi. Bu modellar, xatolarni aniqlash jarayonida o‘zlariga mos keladigan ma’lumotlarni tahlil qilish, qisqa vaqt ichida xatolarni topish va ularni yechishda yordam beradi.
Dasturiy ta’minotdagi modellar, yuqoridagi vazifalarni bajarishda hamda dasturlar yaratishda juda katta ahamiyatga ega. Shuningdek, modellar, dasturchilar va tizim administratorlari uchun ma’lumotlar tahlilini yaxshiroq qilishga yordam beradi.

II.bob. DASTURIY TA’MINOTDA STRUKTURALI MODELLAR
2.1Dasturiy ta’minotda strukturali modellar va ularning ahamiyati
Strukturaviy modellar - murakkab tizimlar yoki jarayonlarni tushunish uchun vizual tuzilmani ta’minlash uchun tashkiliy sxemalar, jarayon diagrammalari va boshqa grafik tasvirlarni o‘z ichiga olgan modellar. Ular odatda menejment, muhandislik va informatika kabi sohalarda murakkab muammolarni kichikroq, boshqariladigan qismlarga ajratish va ushbu komponentlar o‘rtasidagi munosabatlarni aniqlash uchun ishlatiladi. Strukturaviy modellarga misol sifatida oqim diagrammalari, ob’ektlar o‘rtasidagi munosabatlar diagrammasi va qarorlar daraxtlari va boshqalar kiradi.
Dasturiy ta’minotni ishlab chiqishda strukturali modellar ko‘plab turlarga bo‘linadi, ammo ularning asosiy turini quyidagicha keltirish mumkin:
1. Katta tizimli struktural modellar (Large Scale Structural Models): Ushbu modellar odatda tijorat, iqtisodiyot va qurilish sohalarida ishlatiladi. Bu modellar ko‘plab tizimlarning ta’sir ko‘rsatishiga qaratiladi va modellarni tahlil qilish uchun ko‘p sonli ma’lumotlar talab qiladi.
2. Dinamik struktural modellar (Dynamic Structural Models): Ushbu modellar zamoni o‘zgaruvchilarning o‘zaro bog‘liq aloqalarini tasvirlaydi. Bunday modellar odatda o‘zgaruvchilarning o‘zaro aloqalarini o‘rganish, o‘zgaruvchilarning tasvirlash va prognostik vaqtlarini hisoblash maqsadida ishlatiladi.
3. To‘g‘ridan-to‘g‘ri struktural modellar (Direct Structural Models): Bu modellar o‘zgaruvchilar o‘rtasida to‘g‘ri bog‘liq aloqalarni tasvirlaydi. Ushbu modellar ko‘pincha tahlil qilishga qulay, ammo modellar uchun kerakli bo‘lgan ma’lumotlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘p bo‘lishi kerak.
4. Katta panel struktural modellar (Large Panel Structural Models): Ushbu modellar bir nechta subjektivni tahlil qilish uchun ishlatiladi. Bunday modellar, ko‘p sonli ma’lumotlar yig‘ilishini talab qiladi va har bir subjektning o‘zgaruvchilari o‘zaro bog‘liqlikka ega bo‘lishi lozim.
5. Non-lineyarni struktural modellar (Nonlinear Structural Models): Bu modellar o‘zgaruvchilarning o‘zaro bog‘liq bo‘lishini tasvirlaydi, ammo ularga mos keladigan yagona o‘zgaruvchi yo‘q. Bunday modellar odatda tijorat va iqtisodiyot sohalarida foydalaniladi.
Ushbu turlar struktural modellar odatda o‘zgaruvchilar o‘rtasida bog‘liq aloqalarini tasvirlash maqsadida ishlatiladi. Modellar yordamida o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi aloqa va ta’sirni aniqlash mumkin, shuningdek, turli holatlarda ma’lumotlar yig‘ilishiga yordam beradi.
Struktural modellar dasturiy ta’minot sohasida ham qulayliklar keltiradi. Ular bir nechta dasturlash tilida yaratilishi mumkin, masalan, Java, C++, Python va boshqalar.
Quyidagi afzalliklari va qulayliklari ko‘rib chiqamiz:
1. Dasturiy ta’minot sohasida struktural modellar yaratish va ulardan foydalanish juda qulaydir. Bu model yordamida dasturchilar tizimni yaxshi tahlil qila oladi va dasturni yangilash uchun kerakli o‘zgarishlarni yaratish uchun kerakli obyektlarning tizimli aloqalarini o‘rganishadi.
2. Struktural modellar dasturiy tizimni sifatini ko‘rsatish va uning barcha xususiyatlarini barcha foydalanuvchilarga o‘zlashtirish imkonini beradi.
3. Bu modellar ko‘p tizimlarda ko‘plab qo‘llanmalarni yaratishga imkon beradi. Masalan, shaxsiy ma’lumotlarni saqlash, internetga ulanish va boshqalar.
4. Struktural modellar dasturiy tizimni modullarga ajratishga imkon beradi. Shu bilan birga, ularga tegishli xizmatlar o‘z o‘ziga yuklanadi va bularni ajratib turish ham qulay.
5. Struktural modellar dasturchilar uchun dasturiy ta’minotni tahlil qilishga va yaxshi o‘rganishga imkon beradi. Bu model yordamida dasturchilar tizimni yangilash uchun kerakli obyektlarning tizimli aloqalarini tushunishadi va bularni yangilashga qulayroq bo‘ladi.
6. Struktural modellar dasturiy ta’minotni integratsiya qilish uchun idealdir. Ular tizimni boshqa dasturlar bilan integratsiya qilish imkonini beradi va dasturchilar tizimni integratsiyalash uchun ulardan foydalanishadi.
7. Struktural modellar dasturchilar uchun dasturlash tiliga aloqasi yo‘q insonlar uchun ham qulaydir. Ular dasturiy ta’minotni tahlil qilishda yordam beradi va dasturchilar bilmasa ham, dasturiy tizimni o‘rganishda ulardan foydalanishadi.
8. Struktural modellar dasturchilar uchun dasturiy tizimni qulay tahlil qilish va boshqa modellarga integratsiya qilishga imkon beradi. Shu bilan birga, ularga di-
namik ko‘nikmalar va boshqa qo‘shimcha qo‘llanmalar yaratishga imkon beradi.
Strukturali modellar dasturiy ta’minot sohasida qulayliklar keltiradi, lekin ularning ham kamchiliklari mavjud. Quyidagi kamchiliklarni ko‘rib chiqamiz:
1. Struktural modellar odatda katta tizimlar uchun yaratiladi, shuning uchun kichik tizimlar uchun ulardan foydalanish qiyinliklarga olib kelishi mumkin.
2. Modellar tizimda yaratilgan obyektlarni yaxshi tahlil qilish imkonini beradi, lekin ulardan chiqqan xatolarni aniqlash yoki yomonliklarni to‘g‘rilash oson emas.
3. Struktural modellar tizimning so‘nggi holatini ko‘rsatadi, lekin tizimning barcha holatlari uchun modellar yaratish qiyin bo‘lishi mumkin.
4. Struktural modellar tizimni o‘zgartirish va yangilash uchun yaxshi usullar beradi, lekin ulardan foydalanish uchun tizimning asosiy tili haqida ko‘proq tushunish kerak bo‘ladi.
5. Modellar tizimning kompleksligini ko‘rsatishi mumkin, lekin ulardan foydalanishni o‘rganish va ulardan foydalanishda katta tajriba kerak bo‘ladi.
6. Struktural modellar odatda bo‘sh tizimni tasavvur qilishga xizmat qilishi mumkin, lekin tizimning muammolarini hal qilish uchun boshqa modellar va usullardan foydalanish kerak bo‘ladi.
Dasturiy ta’minot sohasida strukturali modellarning ahamiyati juda yuqori. Ulardan foydalanish, tizimni tahlil qilish, xatolarni aniqlash va to‘g‘rilash, yangi tizimni qurish va mavjud tizimni yaxshiroq ishlatish uchun yaxshi imkonlar yaratadi. Quyidagi sabablarga ko‘ra struktural modellarning ahamiyati katta:
1. Tizimlarni tahlil qilish: Struktural modellar, tizimlarni tahlil qilishda yordam beradi va tizimning tarkibi, bog‘lanishlari va tizimdagi elementlar orasidagi munosabatlari tahlil qilishda yordam beradi. Shunday qilib, tizimni yaxshiroq tahlil qilish, optimallashtirish va boshqa maqsadlarni erishishda yordam beradi.
2. Xatolarni aniqlash va to‘g‘rilash: Struktural modellar, tizimdagi xatolarni aniqlash va to‘g‘rilashda yordam beradi. Modellar tizimni tasvirlaydi va xatolar va muammolarni aniqlash va tizimni yaxshiroq ishga tushirishga yordam beradi.
3. Yangi tizimni qurish: Struktural modellar, yangi tizimlarni qurish va ulardan foydalanishda yordam beradi. Tizimni tasavvur qilish va uning bog‘lanishlari va tarkibi haqida tushunishga imkon beradi. Struktural modellar, yangi tizimni qurish va uning ishlashini tahlil qilishda ham foydali bo‘ladi.
4. Tizimni yaxshiroq ishlatish: Struktural modellar, mavjud tizimlarni yaxshiroq ishlatishda ham yordam beradi. Tizimning qanday ishlashi kerakligini tahlil qilish, o‘zgarishlarni kiritish va tizimni optimallashtirishda yordam beradi.
5. Ishlov berish tizimlarida yordam: Struktural modellar, ishlov berish tizimlarida xatolar va muammolarni aniqlash va to‘g‘rilash uchun yordam beradi.
Shunday qilib, struktural modellar dasturiy ta’minot sohasida keng qo‘llaniladigan va yaxshi natijalar olishga yordam beradigan qulay imkonlar yaratadi.