Axborot tizimlari

Ma’lumotlar bazasi –
ma’lumotlar bankining eng muhim tarkibiy qismi 
hisoblanadi. Umumiy holda ma’lumotlar bazalariga keyingi tushunchani keltirish 
mumkin. Ma’lumotlar bazasi – zaruriy axborotni tezkor olish va modifikatsiyalash, 
axborotning minimal ortiqchaligi, amaliy dasturlarga bog’liq emasligi, izlash 
usulining umumiy boshqarilish imkoniyatlariga ega, katta miqdordagi ilovalar uchun 
foydalanish imkoniyatlari bilan tavsiflanuvchi o’zaro bog’liq ma’lumotlar 
yig’indisidir. 

---

73 
Ma’lumotlar bazasini qo’llash ushbu imkoniyatlarni beradi: 

so’rovlar majmuasini amalga oshirishni soddalashtirish; 

saqlanilayotgan ma’lumotlarning ortiqchaligini kamaytirish; 

axborot texnologiyalaridan foydalanish samaradorligini oshirish; 

ma’lumotlar dolbzarligini ta’minlash; 

amaliy dasturlarni o’zgartirmasdan ma’lumotlarni o’zgartirish; 

ma’lumotlar tuzilmasini qat’iyligini saqlash.
Ma’lumotlar bazasini samarali tashkil etish bu - ma’lumotlar bazasida mantiqan 
o’zaro bog’langan massivlarni tashkil etishdir. 
Ma’lumotlar bazasini boshqarish uchun uni tashkil etish va yuritishda 
ixtisoslashgan samarali dasturiy vosita - ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimidan 
foydalaniladi. 
Ma’lumotlar bazasi qaytarilmaydigan ma’lumotlarning yaxlitlangan jamlamasi 
sanaladi. Uning asosida mazkur sohaning barcha masalalari hal etiladi. Ma’lumotlar 
bazasida ko’p qirrali kirish va aynan bir xil ma’lu-motlardan turli foydalanuvchilar 
foydalanish imkoni mavjud. 
Tashkil etiladigan ma’lumotlar bazasining tuziliamsi muammo sohasi 
ma’lumotlarining axborot-mantiqiy modelini aks ettirishi lozim. Ma’lumotlar ba-
zasidagi mantiqiy o’zaro bog’liqlik ma’lumotlar modeli turiga muvofiq tashkil 
etiladi. 
Normativ-ma’lumotnomali va boshqa ma’lumotlar qoida bo’yicha alohida 
massivlarda joylashtiriladi. Bu massivlarni yuzaga keltirish va yuritish texnologiyasi 
o’ziga xos xususiyatlarga ega. Mazkur massivlar ma’lumotlar bazasining 
boshlang’ich yuklanish bosqichida tashkil etiladi. 
Operativ (tezkor) hisobot ma’lumotlari ma’lumotlar bazasiga vazifalarni echish 
reglamentiga muvofiq kiritiladi. Bu ma’lumotlar ma’lum davrda to’planadi. Ma’lum 
bir hisob-kitob qilingach (masalan, omborxonada qolgan tovarlarni hisob-kitob 
qilish), to’plangan tezkor hisobot ma’lumotlari yo’q qilinadi yoki arxivda saqlanadi. 
Ma’lumotlar bazasi foydalanuvchining bitta shaxsiy kompyuterida monopol 
joylashgan bo’lishi mumkin. Bunday holatda u faqat ma’lum SHK tashqi xotirasiga 
joylashtiriladi va axborot bazasiga bir vaqtda bir necha foydalanuvchining kirishi 
ta’minlanadi. 
Kompyuter tarmog’i mavjud bo’lgan holda ko’pchilik foydalaniladigan rejimda 
ishlash, 

mashina-server

da joylashadigan markazlashgan ma’lumotlar bazasidan 
foydalanish imkoniyati tug’iladi. Bunday holatda har bir foydalanuvchi o’z shaxsiy 
kompyuteri orqali barcha foydalanuvchilar uchun umumiy bo’lgan markazlashgan 
axborot bazasiga kirishga ruxsat oladi. 
Tarmoq texnologiyasida har bir foydalanuvchi o’z SHKda lokal ma’lumotlar 
bazasini tashkil etishi ham mumkin. Bu ma’lumotlar bazasi faqat mazkur 
avtomatlashgan ish joyi uchun zarur bo’lgan axborotni saqlaydi. Kompyuter 
tarmog’ida ma’lumotlar bazasini tashkil etish va jamoa bo’lib foydalanish banklar, 
birja, investitsiya jamg’armalari va boshqa bozor iqtisodiy tuzilmalarining axborot ti-
zimlari samaradorligini oshiradi. 

---

74 
Foydalaniladigan texnik va dasturiy vositalar konfiguratsiyasiga bog’liq holda 
turli ishlash texnologiyasi amalga oshirilishi mumkin. Ma’lumotlarni tarmoqli ishlab 
chiqishning turli kontseptsiyalari mavjud, misol tariqasida

fayl-server

va 

mijoz-
server

ni keltirish mumkin. 
«Fayl-server» kontseptsiyasi tarmoq operatsion tizimi yadrosi hamda 
markazlashgan holda saqlanuvchi fayllar joylashgan va 

fayl-server

uchun ajratilgan 
kompyuterga mo’ljallangan. 

Fayl-server

dagi ma’lumotlarning umumiy bazasiga 
jamoa holda kirish unga xos xususiyatdir. Foydalanuvchilardan biri tomonidan fayl 
yangilangan taqdirda boshqa foydalanuvchilarning kirishiga qarshi ximoyalanadi. 
So’ralgan ma’lumotlar 

fayl-server

dan ishchi stantsiyaga o’tkaziladi va ular 
ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi vositalari bilan qayta ishlanadi (5.1-rasm). 
«Mijoz-server» kontseptsiyasi. Mazkur kontseptsiyaga asosan, ma’lumotlarni 
ishlab chiqish vazifasi mijoz - ishchi stantsiyasi va ma’lumotlar bazasining mashina 
serveri o’rtasida bo’lishi mo’ljallangan. Ma’lumotlarni qayta ishlashni mijoz so’raydi 
va u tarmoq bo’ylab ma’lumotlar bazasi serveriga uzatiladi. So’rov ma’lumotlari 
o’sha erda qidiriladi. Qayta ishlangan ma’lumotlar tarmoq orqali serverdan mijozga 
uzatiladi. 

Mijoz-server

arxitekturasi uchun xos hususiyat - bu ma’lumotlar 
bazasidan so’rov uchun SQL dasturlash tilidan foydalanish. Bu tarmoq mijozlarining 
turli xildagi umumiy ma’lumotlar bilan ishlash imkonini beradi (5.1-rasm). 
5.1-rasm. «Fayl-server» va «klient-server» texnologiyalari