Axborot tizimlari jamiyat paydo bo’lgan paytdan boshlab mavjud bo’lgan, chunki rivojlanishining turli

---

 

 

Axborot tizimlari jamiyat paydo bo’lgan paytdan boshlab mavjud bo’lgan, chunki rivojlanishining turli 

bosqichida jamiyat o’z boshqaruvi uchun tizimlashtirilgan, oldindan tayyorlangan axborotni talab etgan. 

Bu, ayniqsa, ishlab chiqarish jarayonlari — moddiy va nomoddiy ne'matlarni ishlab chiqarish bilan bog’liq 

jarayonlarga tegishlidir. Chunki ular jamiyat rivoji uchun hayotiy muhim ahamiyatga ega. Aynan ishlab 

chiqarish jarayonlari tezkor takomillashadi. Ularning rivojlanib borishi bilan boshqarish ham 

murakkablashadiki, o’z navbatida, u axborot tizimlarini takomillashtirish va rivojlantirishni 

rag’batlantiradi. Shu sababli, avvalo, boshqaruv tizimi nima ekanligini bilib olaylik. 

 

Tizim tushunchasi va uning turli ta’riflari, tizim va muhit munosabatlari, tizim tarkibiga kiruvchi 

elementlar, aloqa va teskari aloqa. 

 

• Axborot tizimlari jamiyat paydo bo’lgan paytdan boshlab mavjud bo’lgan, chunki rivojlanishining turli 

bosqichida jamiyat o’z boshqaruvi uchun tizimlashtirilgan, oldindan tayyorlangan axborotni talab etgan. 

Bu, ayniqsa, ishlab chiqarish jarayonlari — moddiy va nomoddiy ne'matlarni ishlab chiqarish bilan 

bog’liq jarayonlarga tegishlidir. Chunki ular jamiyat rivoji uchun hayotiy muhim ahamiyatga ega. Aynan 

ishlab chiqarish jarayonlari tezkor takomillashadi. Ularning rivojlanib borishi bilan boshqarish ham 

murakkablashadiki, o’z navbatida, u axborot tizimlarini takomillashtirish va rivojlantirishni 

rag’batlantiradi. Shu sababli, avvalo, boshqaruv tizimi nima ekanligini bilib olaylik. 

 

• Kibernetik yondashuvga muvofiq boshqaruv tizimi boshqaruv obyekti (masalan, korxonalar, tashkilotlar 

va hokazo) va boshqaruv subyekti, boshqaruv apparati yig’indisini o’zida namoyon etadi. Boshqaruv 

apparati deganda maqsadlarni shakllantiruvchi, rejalarni ishlab chiquvchi, qabul qilingan 

qarorlarga talablarni moslashtiruvchi, shuningdek, ularning bajarilishini nazorat qiluvchi xodimlar 

tushuniladi. Boshqaruv obyekti vazifasiga esa boshqaruv apparati ishlab chiqqan rejalarni bajarish kiradi, 

ya'ni boshqaruv tizimining o’zi aynan mana shu ishlarni amalga oshirish uchun tuzilgandir. • Boshqaruv 

tizimining ikkala komponenti to’g’ri (T) va aks (A) aloqalar bilan bog’langan. To’g’ri aloqa boshqaruv 

apparatidan boshqaruv obyektiga yo’naltiriladigan axborot oqimida ifodalanadi. Aks aloqa teskari 

yo’nalishda yuboriluvchi qabul qilingan qarorlarning bajarilishi haqidagi hisobot axboroti oqimida o’z 

aksini topadi. 

 

• Axborot oqimlari (T va A), qayta ishlash vositalari, ma'lumotlarni uzatish va saqlash, shuningdek, 

ma'lumotlarni qayta ishlash bo’yicha operatsiyalarni bajaruvchi boshqaruv apparati xodimlarining o’zaro 

aloqasi obyektning axborot tizimini tashkil etadi. • Axborot tizimlari nafaqat axborotni qayta ishlash va 

saqlash, yozuv-chizuv ishlarini avtomatlashtirish, balki qarorlarni qabul qilish (sun'iy intellekt usullari, 

ekspert tizimlari va hokazolar), zamonaviy telekommunikatsiya vositalari (elektron pochta, 

telekonferensiyalar), yalpi va lokal hisoblash tarmoqlari va boshqaruvning yangi uslublaridan foydalanish 

hisobiga boshqaruv obyekti faoliyati samaradorligini oshiradi va shu maqsadda keng qo’llaniladi. 

 

• Tashkiliy boshqaruvda axborot tizimlari — shaxslar funksiyalarini avtomatlashtirish uchun 

mo’ljallangan. Bu sinfga ham sanoat (korxonalar), ham nosanoat obyektlari (bank, birja, sug’urta 

---

kompaniyalari, mehmonxonalar va hokazolar) va ayrim ofislar (ofis tizimlari)ni boshqarishning axborot 

tizimlari kiradi. • Texnologik jarayonlarni boshqarishda axborot tizimi turli texnologik jarayonlarni 

avtomatlashtirish uchun mo’ljallangan (moslashuvchan ishlab chiqarish jarayonlari, metallurgiya, 

energetika va hokazolar). 

 

Axborot tizimlari (ATiz) va Axborot texnologiyalari (ATex) hozirgi paytda ishlab chiqarish, boshqaruv, 

moliyaviy, savdo-sotiq va boshqa sohalarda keng qo’llanilmoqda. Tizim deb qo’yilgan maqsadlarini 

amalga oshirish uchun bir vaqtning o’zida ham yagona, ham har xil elementlarning majmui deb qaralishi 

mumkin bo’lgan har qanday obyektga aytiladi. Tizimlar tarkibi jihatdan va maqsadlari bilan bir-biridan 

katta farq qilishi mumkin. Misol sifatida universitet, maktab, biror korxona va hokazolarni olish mumkin. 

 

Har bir tizim kiritish, ishlov berish, chiqarish va teskari aloqa kabi 4 ta qismdan iborat: 

 

Tizimlarga misollar keltiramiz. 

 

tahlil qilishga Axborot tizimlari esa ixtiyoriy sohada har xil vaziyatlarda qaror qabul qilish uchun 

axborotni yig’ish, saqlash, qayta ishlash, qidirish va uzatishni ta’minlaydi. Ular yangi vaziyatni 

mahsulotlar yaratishga yordam beradilar. Axborot tizimi- qo’yilgan maqsadni amalga oshirish uchun 

axborotni qidirish, yig’ish, saqlash, qayta ishlash, va uzatish usullari, vositalari va xodimlarning o’zaro 

bog’liq majmuidir. va 

 

Istalgan vazifalardagi axborot tizimi ishini ta'minlovchi jarayonlarni umumiy holda quyidagicha tasavvur 

etish mumkin: -tashqi yoki ichki manbalardan axborotni kiritish;  -kiritilgan axborotni qayta ishlash va 

uni qulay ko’rinishda taqdim etish;  -iste'molchiga axborotni uzatish ; -teskari aloqa, ya'ni kiritilayotgan 

axborotni tuzatish uchun foydalanuvchilar tomonidan qayta ishlangan axborot bilan ta'minlash. 

 

 

AT ning ishlash prinsipi quyidagicha: Foydalanuvchi biror vaziyatni hal AT ga savol bilan qilish uchun 

murojjat qiladi, AT javob qaytaradi, foydalanuvchi qaror qabul qiladi (qqq) va vaziyatdan chiqib ketadi. 

 

Axborot tizimida jarayonlar 

 

AT ni qo’llash quyidagi natijalarga olib keladi: Boshqaruv masalalarini yechishda matematik metodlar va 

intelektual tizimlardan foydalanish yangi rastional echimlarga olib keladi; Xodimlarni ishlarni 

avtomatlashtirish natijasida zerikarli, bir xil takrorlanuvchan ishlardan ozod qiladi; Axborotni 

ishonchliligini oshiradi; Qog’oz axborot tashuvchilarni magnit disklar bilan almashtiradi va axborotni 

qayta ishlashni rastional tashkil etadi; 

 

Axborot va hujjatlar oqimini harakatini yaxshilaydi; Mahsulot va axborot ishlab chiqarish xarajatlari va 

xizmatlariga sarf- xarajatlarni kamaytiradi; Iste’molchilarga yangi xizmatlarni taklif qiladi; Bozorning 

yangi ishtirokchilarini aniqlaydi; Iste’molchilarga va ta’minotchilarga yangi xizmatlar va skidkalar taklif 

qiladi va iste’molchilar miqdorini saqlab qoladi, hatto ko’paytiradi. 

---

 

AXBOROT TIZIMLARI HAQIDA TUSHUNCHA 

Tizim  (sistеma)  dеganda,  yagona  maqsad  yo‘lida  bir  vaqtning  o‘zida  ham  yaxlit,  ham  o‘zaro  bog‘

langan  tarzda  faoliyat  ko‘rsatuvchi  elеmеntlar  (ob'еktlar)  majmuasi  tushuniladi. Dеmak, har qanday ti

zim birorbir aniq maqsad yo‘lida xizmat qiladi. 

Quyidagi  jadvalda  elеmеntlari  va  asosiy  maqsadi  ko‘rsatilgan  holda  tizimlarga  yana  bir nеchta miso

llar kеltirilgan. T/ R 1 2 3 4 TIZIM TURI TIZIM ELEMENTLARI TIZIMNING ASOSIY  Korxona 

Kompyuter Odamlar , qurilmalar , materiallar , bino va  h.k . Elektron va  elektromexanik  qurilmalar 

MAQSADI Mahsulot ishlab chiqarish Ma’lumotlarni qayta ishlash 

Telekommunikatsion  Kommunikatsiya  tizim vositalari,  elementlar, aloqa kanallari , qurilmalar 

Aloqa kanallarini o’zaro  bog’lash va ma’lumot  almashinuvini ta’minlash Axborot tizimi 

Kompyuterlar ,  Axborotlarni avtomatlashgan   kompyuter 

holda qayta ishlash  tarmoqlari, odamlar,  axborot, dasturiy  ta’minot 

 

AXBOROT TIZIMI TURLARI Axborot tizimi — bеlgilangan maqsadga erishish yo‘lida axborotni 

yig‘ish, saqlash, qayta ishlash va o‘zatish uchun qo‘llaniladigan usullar, vositalar va shaxslarning o‘zaro 

bog‘langan majmuasidir. Axborot tizimining asosiy vazifasiga berilgan turdagi axborotni izlash, uni qayta 

ishlash va qisqa vaqt ichida kerakli joyga uzatish masalalarini hal qilish kiradi. Kompyuter axborot tizimi 

bilan samarali ishlaydigan elektron qurilmadir. Qo’llanish sohasiga ko’ra axborot tizimlarining quydagi 

turlarini ko’rsatish mumkin:  texnik axborot tizimlari; iqtisodiy axborot tizimlari; ijtimoiy sohalardagi 

axborot tizimlari va boshqalar. 

 

AXBOROT TIZIMI KOMPONENTLARI • tizim tuzilishi - tizimning ko’plab elementlari va ular 

o’rtasidagi o’zaro aloqalar. Misol: firmaning tashkiliy va ishlab chiqarish tuzilmasi;  • tizim har bir 

elementining funksiyalari. Misol: boshqaruv funksiyalari - firmaning muayyan tuzilma bo’linmalari 

tomonidan qaror qabul qilinishi; • umuman olgandagi har bir element va tizimning kirishi va chiqishi. 

Misol: tizimga tushuvchi va undan chiquvchi moddiy yoki axborot oqimlari. • tizim va uning ayrim 

elementlari, maqsadlari va cheklanishlari. Misol: eng ko’p foydaga erishish, moliyaviy cheklanishlar; • 

har bir tizim bo’linish va yaxlitlik xususiyatiga egadir. 

 

AXBOROTNI AVTOMATIK IZLASH 

Axborotni  izlash  jarayonini  axborot  tizimlarida  andazalar  orqali  amalga  oshiriladi.  Andaza  ko‘rinis

hi  turli  dastur  uchun  turlicha  bo‘lishi  mumkin.  Quyida ma’lumotlarni izlashning asosiy boshqarish m

enyusi keltirilgan. Andaza  asosida ishlash tartibini asosiy boshqarish menyusi orqali quyidagicha belgilas

h  mumkin: KALITLAR ANDAZA KIRITISH/CHIQARISH 

Birinchi  qator  tanlanganda,  asosiy  kalit  (so‘zlar)  ekranda  hosil  bo‘ladi  va  foydalanuvchi ulardan ker

aklisini PgUp, PgDn,    ,     va    h.k. tugmachalaridan 

foydalanib  tanlaydi.  Kerakli  kalit  tanlangach,  unga  mos  andaza  ekranga 

chiqadi  (ya'ni  ish  tartibi  o  ‘rnatiladi),  so‘ngra  (lozim  bo‘lsa)  andazadagi  axborotlarni o‘zgartirib yok

i o ‘zgartirmagan holda undan foydalaniladi. 

 

AXBOROT TIZIMLARINI TURKUMLANISHI– FAKTOGRAFIK VA HUJJATLI TIZIMLAR 

Ko'rinishi sodda va qo‘yilgan masalalarga yagona, aniq yechimni ko‘rsata oladigan tizimlar faktografik 

tizimlar deyiladi. Faktografik tizimlarni universal va maxsus tizimlarga ajratish mumkin. Universal 

tizimlar turli sohalardagi har qanday ma’lumot bilan ishlashi mumkin. Bu tizimda asosiy vazifa kiritilgan 

ma’lumotlar omboridan to‘g‘ri foydalana olishdir. Foydalanuvchi tomonidan turli mazmunga ega bo‘lgan 

, maqola, kitob, referat, qonun tartibsiz ma’lumotlar (masalan matnlari,me'yoriy hujjatlar va h.k.), odatda, 

---

joylashgan bo‘ladi. Axborot tizimlari bunday ma’lumotlar ichidan berilgan savolga yagona va bir 

qiymatli javob topib bera olmaydi. Ular hujjatli tizimlar deb ataladi. 

 

AXBOROT TIZIMLARIDA MA’LUMOT ALMASHISH Biror moddiy ko'rinishda mujassamlangan va 

uni ifodalovchi axborot xabar deyiladi va signallar yordamida bir joydan boshqa joyga uzatiladi. Har bir 

xabar ma'lum hajmga ega bo'ladi va u biror fizik kattalik sifatida ishlatiladi. Fizik kattaliklarni uzatuvchi 

va qabul qiluvchi qurilmalar ikki turga bo'linadi. ishlatiladigan signallar analog Bunday qurilmalarda 

(uzluksiz) signallar deyiladi. Axborot tizimlarida axborotni uzatish jarayonini quyidagicha tasvirlash 

mumkin: AXBOR OT AXBO- ROTNI O’ZGA MANBA I R- TIRISH AXBO- ROTNI UZATIS H 

AXBO- ROTNI UZATISH VOSITAL ARI AXBO- ROTNI QABUL QILISH AXBORO T-NI QAYTA 

O’ZGAR- TIRISH AXBORO ISTE’MO T- L- CHILARI 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

1 Algoritmning asosiy xossalari. Har bir inson xayotida sodda yoki murakkab bo’lgan ko’plab masalalar 

uchrab turadi. Bu masalalarni ma’lum qoida va instruktsiyalarga asoslangan xolda echish mumkin. 

Ko’pgina masalalarni echishni inson texnik qurilmalar-avtomatlar, exm, robotlarga topshirishi 

mumkin.Ikkala xolda ham qo’yilgan masalani echish uchun, avval uning algoritmini tuzish zarur. A l g o r i 

t m deb, qo’yilgan masalani echishga karatilgan amallar ketmaketligini bajarish uchun tushunarli va aniq 

ko’rsatmalarni berishga aytiladi. Algoritm so’zi, arifmetik amallarni bajarish qoidalarini bayon kilgan, IX 

asrning buyuk matematigi Al-Xorazmiy nomining lotincha shaklidan kelib chikkan. Dastavval algoritmlar 

deganda ko’p xonali sonlar bilan turt arifmetik amal bajariladigan qoidalar tushinilar edi. Keyinchalik bu 

tushuncha qo’yilgan masalani echishga olib keladigan qoida va amallar ketma-ketligini belgilash uchun 

qo’llanila boshladi. Algoritm quyidagi xossalarga ega : uzluklilik, aniqlik, natijaviylik va ommaviylik. 

Uzluklilik : Dastlabki berilgan ma’lumotlarni natijaga aylantirish jarayoni uzluksiz ravishda amalga 

oshiriladiki bunda vaqtning har bir keyingi keladigan daqiqasiga mikdor (kattalik) larning qiymati 

vaqtning shunday oldingi daqiqasida bo’lgan mikdorlar qiymatidan ma’lum bir qoidalar buyicha olinadi. 

Aniqlik : Algoritmning har bir qoidasi aniq va bir qiymatli bo’lishi zarurki bunda vaqtning biror daqiqasida 

olingan mikdorlar qiymati vaqtning shundan oldingi daqiqasida olingan mikdorlar qiymati bilan bir 

qiymatli aniqlangan bo’ladi. Natijaviylik . Algoritm masalaning echilishiga chekli soniga qadamlar ichida 

olib kelishi yoki masalani echib bo’lmaydi degan xabar bilan bilan tugashi kerak. Ommaviylik . 

Masalaning echish algoritmi shunday yaratilishi kerakki uni faqat boshlangich ma’lumotlar bilan 

farqlanadigan masalalarni echish uchun ham qo’llanilishi kerak. Bunda boshlangich ma’lumotlar 

algoritmni qo’llash soxasi deb ataladigan birorta soxadan olinadi.