Axborot texnologtyalariuniversiteti mtgranova elvira aslam gvna, pozilova shahnoza xaydaraliyevna

0 “0 ‘zbekiston 
tadbirkorlari: muam molar, 
fikrlar, ijtimoiy portret” 
ijtim oiy 
tadqiqoti, ITM, 2006. 6 Masai an, Surxondaryo va Q ashqadaryo viioyatining ayrim
m aktablarida o'qituvchilanung saikarn 30 foizi tugailangan oliy m a’Sumotga ega 
emaslar.
31

---

bilimlari yetarli emas. Biznesning kadrlar tayyorlashga b o ‘lgan 
ehtiyoji davlat ta ’lim muassasalarining bunday talabni qondirish 
qobiliyatidan ancha yuqori va tezkor b o ‘lmoqda.
Bunday shart-sharoitlarda mehnat bozoridagi talab bilan kadrlar 
tayyorlashni muvozanatga keltirish qiyin. Natijada k o ‘p sonli 
mutaxassislar tayyorlangani holda ijtimoiy soha tarmoqlarida 
(sog‘liqni saqlash, ta ’lim) shtatlaming to ‘ldirilmaslik muammosi 
saqlanib qolmoqda6. Sanoat korxonalari uchun muhandis-texnik 
xodimlar, kichik biznes sohasi uchun malakali va tajribali 
menejerlaming yetishmovchiligi sezilmoqda. M ehnat bozori 
ehtiyojini hisobga olgan holda kadrlar tayyorlash boshqa sohalarda 
ham muammoligicha qolmoqda.
Byudjet m ablag‘lari cheklangan va oliy ta ’limga talab ortib 
borayotgan hozirgi sharoitda davlat ta ’lim muassasalari bilan bir 
qatorda nodavlat ta ’lim sektorining ham ish olib borishi 
raqobatning 
rivojlani shiga 
k o ‘maklashadi. 
Biroq 
raqobatni 
rivojlantirish KTMD maqsadlaridan biri etib belgilanganiga 
qaramasdan O 'zbekistonda bugungi kunda bironta ham xususiy 
oliy o ‘quv yurti ro ‘yxatdan o ‘tkazilmagan.
Amaldagi qonunchilikdagi mavjud ziddiyatlar tijorat asosidagi 
ta ’lim muassasalarim tashkil etish va ulam ing faoliyatini y o ‘lga 
qo‘yish imkoniyatini amalda yo ‘qqa chiqaradi. 0 ‘zbekiston 
Respublikasining «Ta’lim to ‘g ‘risida”gi Qonuni 6-moddasiga 
muvofiq nodavlat ta ’lim muassasasi, u 0 ‘zbekiston Respublikasi 
Vazirlar M ahkamasi tomonidan belgilangan tartibda davlat 
ro ‘yxatidan o ‘tgan paytdan boshlab yuridik shaxs huquqiga va 
ta ’lim faoliyatini k o ‘rsatish huquqiga ega boTadi. Biroq nodavlat 
ta ’lim muassasasi o ‘z faoliyatini boshlashi uchun litsenziya olishi 
lozim. 0 ‘z navbatida Vazirlar Mahkamasining 2004-yil 1-martdagi 
100-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Nodavlat ta ’lim muassasalari 
faoliyatini litsenziyalash to ‘g‘risida nizom”ning 8-moddasiga 
muvofiq litsenziya olish uchun ta ’lim muassasasi litsenziya 
berishni so‘rab murojaat qilgunga qadar yuridik shaxs maqomiga 
ega b o ‘lishi zarur.
Natijada muammolaming bir-biriga bog‘liq xalqasi vujudga 
kelmoqda: litsenziya olish uchun yuridik shaxs maqomiga ega
32

---

b o ‘lish lozim, ammo qonun b o ‘yicha unga akkreditatsiyadan keyin 
ega b o ‘linadi. Akkreditatsiyani esa ta ’lim sifati belgilangan 
standartlar va talablarga javob berishi isbotlanganidan keyin, y a’ni 
talabalaming birinchi chiqarilishi amalga oshirilganidan keyingina 
olish mumkin. Xususiy oliy o ‘quv yurtlarini tashkil etish borasida 
aniq qonunchilik bazasining mavjud emasligi tufayli litsenziya 
olishni so‘rab Vazirlar Mahkamasi va Davlat test markaziga7 
qilingan murojaatlar k o ‘rib ehiqilmasdan qolib ketmoqda.
0 ‘zbekistonda ta ’lim tizimini isloh qilish jarayonida ijobiy chet 
el tajribasiga tayangan holda vasiylar va kuzatish kengashlarini 
tashkil 
etish 
yo‘li 
bilan 
asta-sekin 
ta ’lim 
muassasalarini 
jam oatchilik tomonidan boshqarish tizimi joriy etilmoqda. 
U lam ing tarkibi, Nizomga muvofiq ta ’sischi tashkilotlar, mahalliy 
hokimiyat 
idoralari, 
tadbirkorlar 
doiralari, 
jamoatchilik 
tashkilotlari, jam g ‘armalar va homiylar tarkibidan shakllantirilib, 
oliy o ‘quv yurtlari ular orqali o ‘z muammolarini mustaqil ravishda 
hal qilishlari mumkin. Bugungi kunda bunday Kengashlar 
Samarqand Davlat universiteti, Navoiy tog‘ instituti, Toshkent 
davlat texnika universiteti va boshqa ayrim oliy o ‘quv yurtlarida 
mavjud. Vazirlar M ahkamasining alohida qarori bilan Toshkent 
Davlat universiteti 0 ‘zbekiston M illiy universitetiga aylantirilgan 
ham da unga ayrim tashkiliy va moliyaviy masalalami mustaqil hal 
qilish borasida qator vakolatlar berilgan. Bu qisman mustaqillik 
y o ‘lidagi dastlabki va hozircha yagona qadamdir.
Biroq vasiylik va kuzatuv kengashlarining oliy o ‘quv yurtlari 
hayotidagi to ‘la qonli faoliyati haqida so ‘z yuritishga hali erta. 
K o ‘pchilik oliy o ‘quv yurtlarida vasiylik va kuzatuv kengashlari 
hatto rasman tuzilmagan ham. 0 ‘zbekiston Respublikasi oliy ta ’lim 
muassasasining Vasiylik kengashi to ‘g ‘risidagi Nizomda «Kengash 
oliy ta ’lim muassasasini jam oatchilik y o ‘li bilan boshqarishning 
doimiy ish olib boradigan tavsiya organi hisoblanishi” qayd 
etilgan. Shu tariqa oliy o ‘quv yurtining Vasiylik kengashi 
qonunchilik yo‘li bilan o ‘z maqomiga k o ‘ra rektorat huzuridagi 
ijtimoiy-maslahat organiga tenglashtirilib q o ‘yilgan bo ‘lib, uning
' T a’lim sifatini nazorat qiiuvchi ishchi organ.
33

---

asosiy vazifasi oliy o ‘quv yiirti m a’muriyatining kundalik 
faoliyatida yordam k o ‘rsatishdan iboratdir.
0 ‘zbekistonda 
ta ’lim 
sektorini 
davlat 
byudjetidan 
moliyalashtirish uchta darajada amalga oshiriladi: respublika 
(markaziy) byudjetidan, shuningdek viloyatlar va tumanlar 
byudjetlaridan. Oliy ta ’lim, ta'lim muassasalari, akademik litseylar, 
kasb-hunar kollejlari va xalq ta ’limi sohasi xodimlarini tayyorlash 
ham da ularning malakasini oshirish b o ‘yicha mintaqaviy institutlar 
respublika byudjetidan moliyalashtiriladi. T a ’lim xarajatlari tarkibi 
davlat ta ’lim siyosatining ustuvorliklari haqida muayyan tasaw u r 
beradi. Davlat xarajatlarining yarmidan ortig‘ini (65-70 foiz) 
umumiy o ‘rta va o ‘rta-maxsus kasbiy ta ’lim xarajatlari tashkil 
etadi.
0 ‘rta, umumiy va o ‘rta-maxsus t a ’limga ajratilgan xarajatlar 
ulushining yuqoriligi eng avvalo mamlakatdagi demogiafik vaziyat 
bilan b og‘liqdir. 2008-yilda aholi tarkibida 18 yoshgacha b o ‘lgan 
bolalar 38, 1 foizni tashkil etgan b o ‘lib, ular maktabgacha tarbiya 
muassasalari uchun potensial kontinget hamda o ‘rta ta ’lim 
maktablari, litseylar va kollejlar o ‘quvchilari hisoblanishadi. Oliy 
ta ’lim uchun davlat xarajatlari ulushi 1990-yil boshida ta ’lim 
xarajatlarining 10 foizini tashkil qilgan b o ‘lsa, 2006-yilga kelib u
6, 4 foizgacha, YalM ga nisbatan esa tegishli ravishda 1 foizdan 0,
6 fizgacha qisqardi.
0 ‘zbekiston 
mustaqillikka 
erishganidan 
so ‘ng 
ta ’limni 
moliyalashtirish manbalarini diversifikatsiya qilish choralari 
k o ‘rildi. Xususan, ta ’lim muassasalari byudjet daromadlarini 
byudjetdan tashqari tushumlar bilan to ‘ldira boshladilar. Barcha 
oliy o ‘quv yurtlarida kirish test sinovlarida davlat grantlarini olish 
uchun yetarlicha ball to ‘play olmagan talablami to ‘lov shartnoma 
asosida qabul qilish shakli joriy etildi.
T a’lim sohasini moliyalashtirishda uning rivojlanishiga xalqaro 
donorlar va moliya muassasalari tomonidan k o ‘rsatilayotgan tashqi 
yordam ham sezilarli rol o ‘ynaydi. 2000-yildan boshlab 2007- 
yilning o ‘rtalarigacha 0 ‘zbekistonda umumiy miqdori 1 mlrd. 
AQSH dollaridan ortiq b o ‘lgan 122 ta loyiha amalga oshirilgan, 
bunda oliy ta ’lim tizimiga umumiy summaning 4, 19 foizi to ‘g ‘ri
34

---

keldi8. 2003-2007-yillarda sohaga umuman olganda darsliklar 
chop etish va o ‘quv muassasalarini axborotlashtirishni ham qo‘shib 
hisoblaganda 219, 62 mln.AQSH dollari ajratildi.
2000-2005-yillar davrida xarajatlar bir nafar talabaga nisbatan 
olganda amalda deyarli o ‘zgarmadi. Ayni paytda bir nafar talabaga 
nisbatan davlat xarajatlarining jud a oz miqdorda o ‘zgarish tamoyili 
o‘qituvlar ish haqi va talabalar stipendiyalarini har yilgi 
indeksatsiyalash bilan bog‘liq, bir nafar talabaga nisbatan 
byudjetdan tashqari xarajatlaming kamayishi esa 2003-yilda 
shartnoma 
summalarini 
indeksatsiya 
qilinmaganligi 
bilan 
bog‘liqdir.