Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot

Global tarmoqlar (WAN) va ularning qurilish usullari 
Global kompyuter tarmoqlari (Wide Area Networks, 
WAN
) yoki territorial 
kompyuter tarmoqlar – tomonidan ko’rsatiladigan xizmatlardan, katta-katta 
xududlarga yoyilib ketgan ko’p sonli abonentlar foydalanadilar. Bu xududlarning 
chegaralari – viloyat, region, mamlakat, kontinent chegaralaridan iborat bo’lishi 
yoki yer yuzi bo’ylab yoyilgan bolishi mumkin. Global kompyuter tarmog’ining 
keng tarqalgan umumiy tuzilish chizmasi 2- rasmda keltirilgan ko’rinishga ega. 
Bunda: S (switch) - kommutatorlar, K - kompyuterlar, R (router) - marshrutizatorlar, 
MUX (multiplexor) - multipleksor, UNI (User-Network Interface) – foydalanuvchi-
tarmoq interfeysi va NNI (NetworkNetwork Interface) – tarmoq-tarmoq interfeysi, 
PBX - ofis ATSi va kichkina qora rangli to’rtburchakchalar esa DCE qurilmalari, 
ya’ni modemlardir. Bunday tarmoq alohida ajratilgan aloqa kanallari asosida 
quriladi. Aloqa kanallari kommutatorlar – S, yordamida birlashtiriladi. Bu 
kommutatorlar paketlarni kommutatsiyalash markazlari (PKM) deb ham ataladi, 
ya’ni ular aynan paketlarni kommutatsiyalashni amalga oshiradilar. Lokal 
kompyuter tarmoqlarini korporativ tarmoqqa birlashtirish uchun bu rejimning 

---

afzalligini vaqt birligida uzatilyotgan ma’lumotlarning hajmi, hamda bunda 
tarmoqda ko’rsatilayotgan xizmatlar narxining 2-3 marta arzon ekanligi ham 
isbotlaydi. Ko’p joylarda yuqoridagi rasmda keltirilgan ko’rinishdagi tarmoqlarni 
qurish imkoniyatlari mavjud bo’lavermaydi. Shuning uchun lokal tarmoqlarni 
o’zaro bog’lash uchun o’sha joyda bor bo’lgan aloqa kanallaridan ham 
foydalanishga to’g’ri keladi. Qanday aloqa kanallaridan foydalanilishiga qarab, 
global tarmoqlarning quyidagi xillarini ko’rsatish mumkin:
1. Alohida ajratilgan kanallardan foydalanuvchi global tarmoqlar.
2. Kanallarni kommutatsiyalash asosida ishlovchi global tarmoqlar.
3. Paketlarni kommutatsiyalash asosida ishlovchi global tarmoqlar.
Keltirilgan X.25, Frame Relay va SMDS global kompyuter tarmoqlari 
texnologiyalaridan, kompyuter tarmoqlari rivojlanish bosqichlarining ma’lum bir 
davrlarida samarali foydalanilgan. Hozirda esa, tarmoqlar orqali barcha xildagi 
trafikni uzatib bera olish imkoniyatiga ega bo’lgan ATM (Asynchronous Transfer 
Mode 
– uzatishning asinxron rejimi) va TCP/IP texnologiyalaridan 
foydalanilmoqda. ATM va undan avval ishlab chiqilgan X25 va Frame Relay 
texnologiyalarining tuzilishlari, ular ma’lum bir xudud chegarasida joylashgan 
kompyuterlar va lokal kompyuter tarmoqlarini o’zaro birlashtirish uchun ishlab 
chiqilgan edi. Ushbu texnologiyalar ulargagina xos bo’lgan – adreslash tizimiga va 
ma’lumotlarni uzatish birliklariga ega bo’lgan. TCP/IP tarmoqlaridan boshlab IP-
adreslash tizimi asosida ishlovchi va ma’lumotlarni uzatish birligi sifatida Ethernet 
texnologiyasi kadrlaridan foydalanuvchi tarmoqlar qo’llanilmoqda. Yuqoridagi 
jadvalda keltirilgan ma’lumotlarni uzatish tezliklari, ushbu texnologiyalarning 
dastlabki ishlab chiqarilgan variantlariga tegishlidir.