Axborot kutubxona katalogi va fondi

7.6.  Axborot-kutubxona  fondini joylashtirish
Axborot-kutubxona  fondi  uning  asosiy boyligi hisoblanib,  aso- 
san  kitobxonlarning  talabi  asosida  to‘ldirilib  boriladi.  Kutubxona 
fondi  orqali  kitobxonlarning  kitobga  bo‘lgan  xilma-xil  talablari 
qondirilar ekan,  uni joylashtirish  ham asosan  kitobxonga to‘liq va 
yaxshi xizmat ko‘rsatish,  kutubxonachi oz vaqt sarflab,  kitob topib 
berishiga xizmat qilish talabidan  kelib  chiqib  amalga oshiriladi.
Ayniqsa,  X  asrlarga  kelib  O lrta  Osiyoda  ilm-fan  nihoyatda 
rivojlandi,  natijada  shohlarning  saroylarida,  madrasalarda  juda 
ko‘plab  kitoblar  saqlandi  va  ular  o‘ziga  xos  usulda  klassifikatsi- 
yalanib  joylashtiriladi.  Ayniqsa,  Buxoro,  Samarqand,  .Urganch 
va  boshqa  shaharlarda,  ya’ni  Ipak  yo‘li  o‘tgan viloyatlarda  katta- 
katta  kutubxonalar vujudga kela boshlaydi.
Bularning  ichida  Buxoro  hukmdorlarining  kutubxonasi 
o‘zining  kitobga boyligi  va  o‘ziga  xos joylashtirilishi  bilan  mash- 
hur  edi.  Ulug‘  olim  Abu  AH  ibn  Sinoning  yozishicha,  Buxoro 
kutubxonasining  kitoblari  alohida  saqlanib,  bir  xonada  arabcha 
va  she’riy  kitoblar  maxsus  sandiqda,  boshqasida  huquqqa  oid 
kitoblar,  uchinchisida tibbiyotga oid kitoblar joylashtirilgan.  Bun- 
dan  tashqari,  kutubxonada  ushbu  kitoblarning  joylashuvini  aks 
ettiruvchi  kitoblar  ro‘yxati  mavjud  bo‘lib,  undan  foydalangan 
holda  kitoblarni  tez  va  oson  topish  imkoniyati  yaratilgan.  Bu  ta-
153

---

rixiy manba shundan dalolat beradiki,  Sharqda kutubxona va un- 
ing  kitoblarini joylashtirish  haqida  qonun  va  qoidalar  yaratilgan 
davrda  G ‘arbda  bu  haqida  hali  tasavvurga  ham ega  emas  edilar.
Ayniqsa, Am ir Temur o‘zining uzoq o‘lkalarga yurishi davrida 
juda ko‘p nodir kitoblarni  Samarqandga jo'natadi va u yerda katta 
kutubxona  barpo  etiladi.  M azkur  kutubxonadagi  kitoblar  asosan 
fan  tarmoqlari  bo‘yicha joylashtirilgan  edi.  Masalan,  astronomi- 
ya,  huquq,  tibbiyot,  diniy  kitoblar  va  hokazo.  Keyinchalik  ham  
bu  qoidalar  Sharq  mamlakatlari  kutubxonalarida  qo‘llanib,  rivoj- 
lantirib  kelingan.
Umuman  kutubxona  fondini joy-joyiga  qo‘yishga  qator  talab- 
lar  qo'yiladi.  Kutubxona  fondi  foydalanish  uchun  qulay  bo‘lishi 
lozim.  Bu  holda  kutubxonachi  yoki  kitobxonning jovondan  kitob 
olishi  va  uni joyiga  qaytarib  qo‘yishi  osonlashishi  lozim.  Buning 
uchun kutubxonaning xiliga,  olinadigan kitoblar soniga,  kutubxo- 
naning  joyiga  e’tibor  beriladi.  Shulardan  kelib  chiqib,  mazkur 
kutubxona turiga qarab alohida joylashtirish tizimi tanlab olinadi. 
Joy-joyiga  qo‘yishga  bo‘lgan  yana  bir  talab  —  kitob  saqlanadi- 
gan joydan  tejam  bilan  foydalanishdir.  Tejamkorlikdan kitoblarni 
izlash,  ularni  kitobxonga  yetkazib  berish,  fondni  tekshirishda 
mehnat,  vaqt  hamda  vositalarni  iloji  boricha  kam  sarflashda 
foydalaniladi.  U   yoki  bu  kitobga  berilgan  shifr  qanchalik  sodda 
bo'lsa,  kitoblarni joy-joyiga qo‘yish xodimlardan  shunchalik  kam 
mehnat  talab  qiladi  va  bu jarayon  oson  mexanizatsiyalashadi  va 
avtomatlashtiriladi.
Kitoblarni joy-joyiga  qo‘yish fondni  o‘rganishga yordam beri- 
shi,  tekshirishni  osonlashtirishi,  fondni  saqlashni  barqaror  qilib 
turishi  lozim1.  Kutubxona  fondi  tarkibidagi  kitoblarning  xilma- 
xilligi  va  boshqa  manbalar  ularni  turlicha  joylashtirishni  talab 
qiladi.
Fondni joylashtirishga qo‘yiladigan umumiy talablar va joylashti­
rish usullari bir necha xil va turdagi kutubxonalarga mo'ljallangan, 
shuning uchun ham  alohida xildagi kutubxonalar joylashtirishning 
o‘ziga  ma’qul  bo‘lgan usullarini  tanlab  olish bilan birga  kitobxon-