Axborot kutubxona katalogi va fondi

3-bosqich.  Hujjatlarga  buyurtma  berish  hujjatlarning  man-
 
balari,  yo‘IIari  va  shakllari.
Kerakli  hujjatlarni  olishni  aniqlab,  kutubxonachi  mazkur 
kitoblar  manbasini  qidiradi.  Kutubxona  fondini  to‘ldirish  man- 
basi,  yo‘llari  shakl  va  usullari  bir-biridan  farq  qiladi.  Manba 
—bu obyekt bo‘lib,  olinadigan joy,  ya’ni tashkilot,  muassasa yoki 
boshqa  alohida joy  bo‘lishi  mumkin.  Ko‘pincha  kutubxonalar- 
ga,  80  foiz  kitobni  kutubxona  kollektoridan  oladilar.  Kutub­
xonachi  kollektor  bilan  shartnoma  tuzib,  unda  bir  yilga  oladi- 
gan  kitoblar va  ularni  mablag‘  bilan  ta ’m inlashni  o‘z zimmasiga 
oladi.  Kollektor  esa  o‘z  navbatida  buyurtm a  qilingan  kitob­
lar  bilan  kutubxonani  ta ’minlash  majburiyatini  oladi.  Bundan 
tashqari,  kutubxonalarga  kitoblarni  kitob  do‘konlaridan  oladi-
146

---

lar.  D o‘konlardan  kitob  olish  oson  va  qulay,  chunki  kitoblar o‘z 
vaqtida  kutubxonaga  keladi.
Bizda  nashriyotlar  bilan  ham   shartnoma  tuzish  endigina 
yo‘lga  qo‘yilmoqda,  bu  ancha  oson  va  uni  rivojlantirish  lozim. 
Kutubxonalar  fondi  samaradorligini  oshirish  yollaridan  biri  ku- 
tubxonalararo  kitob  almashuvini  yo‘lga  qo‘yishdir.  Shundagina 
kitob  o‘z  o‘quvchisiga  tez  yetib  boradi.  Yirik  milliy va  ilmiy  ku­
tubxonalar  uchun  pullik  va  pulsiz  majburiy  nusxa  tizim ini joriy 
qilish  va  ishlatish  lozim.  Majburiy  nusxa  yirik  milliy  va  soha 
kutubxonalariga  davlat  tomonidan  yuboriladi.  Bular  masshtabiga 
qarab davlat va mahalliy,  yo‘nalishiga,  sohaga qarab umumiy yoki 
biron-bir maqsadga m o‘ljallangan bo‘lishi  mumkin.
Kutubxonalarning turiga,  ixtisosiga qarab muayyan qoida aso- 
sida davlat ularni mazkur kitoblar bilan ta’minlab turadi.  Bunday 
tizim  orqali  belgilangan  kutubxonalar  ma’lum  joyda  chiqarilgan 
barcha  nashrlarni  oladi  va  ularni  saqlab  kitobxonga  yetkazadi. 
Majburiy nusxani  1537-yilda Fransiya qiroli Fransisk I joriy qilib, 
u  shaxsiy  kutubxonasi  uchun  barcha  nashriyotlar  chiqarayotgan 
kitobdan  ma’lum  nusxa yuborishni belgilab  qo‘ygan  edi.
Shu  asnoda  jarayondagi  eng  yirik  kutubxonalar  o‘z  fondini 
to'ldirgan va  nodir kitoblar bilan  boyitgan.  Bepul  majburiy nusxa 
oladigan  kutubxonalar  barcha  xildagi  matbuot  asarlarini,  barcha 
tilga oid hujjatlarni  oladi.  Pullik majburiy nusxa  1931-yildan joriy 
qilingan bo‘lib,  undan  asosan  ilmiy kutubxonalar tizimi  foydala- 
nadi.  Bundan  maqsad  ilmiy  kutubxonalarni  kerakli  adabiyotlar 
bilan  ta’minlashdan  iborat.  Mazkur  kutubxonalarni  hujjat  bilan 
ta’minlashning  eng  tarqalgan  yo‘li  nashr  qilinadigan  kitoblarga 
oldindan  buyurtma  berib  qo‘yishdir.  Kutubxona  o‘ziga  kerakli 
kitoblarni  belgilab,  kartoteka  tuzib,  uni  kollektorga  va  kitob  sav- 
dosi  tashkilotiga  jo ‘natadi  va  kerakli  kitoblarni  muntazam  olib 
turadi.