«axborot-kommunikatsiya texnologiyalar va tizimlar»

21-mavzu. IQTISODIY TIZIMLARIDA AXBOROTLARNI
HIMOYALASH USULLARI
21.1. A xborot xavfsizligi tushunchasi va ta ’rifi.
21.2. A xborot xavfsizligiga tahdidlam ing asosiy turlari.
21.3. A xborot x avfsizligini ta ’minlash.
21.4. K riptografik axborot him oyasi tamoyillari.
21.5. Internet tarm o g ‘i orqali uzoqlashtirilgan xujumlardan 
him oya usullari va vositalari.
21.6. Elektron to 'lo v tizim larida axborot xavfsizligi. 
Tayanch 
iboralar: 
Axborot xavfsizligi, 
tahdid,
kriptografiya, 
shifrlash, 
deshifrlash, 
himoz 
tizimi, 
kalit, 
tarm oqlararo ekran.
21.1. Axborot xavfsizligi tushunchasi va ta’rifi
A xborot-kom m unikatsiya texnologiyalari turli xil axborotlami 
saqlash, uzatish, uni qayta ishlash, natijalarni foydalanuvchilarga 
m atn, grafik, ovoz shaklida taqdim etish, m a’lumolar bazasi 
tizim lari va b oshqa m asalalam i echish uchun vosita hisoblanadi. 
A xborot xavfsizligini (AX) ta ’m inlash muammolarining dolzarbligi 
v a m uhim ligiga quyidagilar sabab b o ‘lmoqda:
- zam onaviy SH K lar hisoblash q uw atining kun sayin oshib 
borishi;
- SH K lar yordam ida to ‘planayotgan, saqlanayotgan, ish- 
lanayotgan va uzatilayotgan axborotlam ing lokal va global 
tarm oqlardan foydalanishning keskin o ‘sishi;
- serverlarda turli sohaga oid m a’lumotlam ing bazasi sifatida 
jam langanligi;
- turli predm et sohalarida ishlatilayotgan SHKlar sonining 
keskin o ‘sishi; hisoblash zahiralari va m a’lumot massivlariga 
bevosita kirish im koniga ega b o ‘lgan foydalanuvchilar doirasining 
keskin kengayib borayotgani;
- m inim al darajadagi xavfsizlik talablariga ham javob bera 
olm ayotgan dasturiy vositalam ing mavjudligi;
511

---

- tarmoqli texnologiyalaming hamma joyga tarqalishi va lokal 
tarmoqlaming globallashuvi;
- Internet tarmog‘idan foydalanuvchilar sonining tez suratlar 
bilan oshishi.
Quyida kompyuter tizimlarining axborot xavfsizligiga oid 
asosiy tushunchalarga to‘xtaymiz.
• konfedentsial 
(maxfiy) 
kompyuter 
tarmoqlari 
orqali 
axborotlami ayirboshlash;
• bank-moliya 
tizimida 
axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarining keng qo‘llanilishi.
•Axborot xavfsizligi deganda uning normal faoliyat ko‘rsatish 
jarayoniga tasodifiy yoki qasddan aralashishlardan, shuningdek 
uning komponentlarini o ‘g‘irlash, o'zgartirish yoki buzib tashlashga 
urinishlardan himoyalanganligi nazarda tutiladi.
AXga ta’sir ko‘rsatishlar tabiati nihoyatda turli-tuman bo‘ladi. 
Bular tabiiy ofatlar (er qimirlashlar, bo‘ronlar, yong‘inlar) ham, AX 
tarkibiy qismlari-ning ishdan chiqishlari ham, xodimlar yo‘l qo‘ygan 
xatolar ham, suiqasdchining kirishga bo‘lgan intilishlari ham 
bo‘lishi mumkin.
AXga ishlanayotgan axborotning maxfiyligi va butligini, 
shuningdek tizimning tarkibiy qismlari va zahiralarining butligini 
ta’minlash bo‘yicha choralar ko‘rish orqali erishiladi.
Axborotlarga kirish deganda axborot bilan tanishish, unga 
ishlov berish, xususan undan nusxa ko‘chirish, uni modifikatsiya 
qilish yoki yo‘q qilib tashlash tushuniladi.
Axborotlarga mxsat etilgan va etilmagan kirishlar bilan 
farqlanadi.
Axborotlarga 
ruxsat 
etilgan 
kirish 
deganda 
kirishni 
chegaralashning belgilangan qoidalarini buzmaslik tushuniladi.
Kirishni chegaralash qoidalari kirish subyektlarining kirish 
obyektlariga kirishish huquqlarini belgilab beradi.
Axborotlarga 
ruxsat 
etilm agan 
kirish 
buning 
uchun 
belgilangan qoida-lami buzish demakdir. Axborotlarga ruxsat 
etilmagan kirishni amalga oshirayotgan shaxs yoki jarayon 
murojaatni chegaralash qoidalarining buzuvchilari hisoblanadi.
512

---

Ruxsat etilmagan kirish kompyuter buzg‘unchiliklarining eng keng 
tarqalgan ko‘rinishidir.
M a’lumotiaming maxfiyligi bu ushbu ma’lumotlarga taqdim 
etilgan va ulaming talabdagi himoyasini belgilab beradigan 
maqomdir. Mohiyat e’tibori bilan axborot maxfiyligi bu axborotning 
faqatgina tekshiruvdan o'tgan va kirish huquqiga ega bo‘lgan tizim 
subyektlariga ma’lum bo‘lish xususiyatidir.
Subyekt tizimning faol tarkibiy qismi bo‘lib, axborotlaming 
obyektdan subyektga oqib o‘tishining yoki tizim holati o‘zgarib 
ketishining sababchisi bo‘lishi mumkin. Obyekt esa tizimning 
axborotlami saqlovchi, qabul qiluvchi yoki uzatuvchi passiv tarkibiy 
qismidir. Obyektga murojaat unda saqlanayotgan axborotlarga 
murojaatni bildiradi.
Tizimdagi 
ma’lumotlar 
ma’no 
jihatdan 
dastlabki 
ma’lumotlardan farq qilmasa, ya’ni ular tasodifiy yoki qasddan 
qilingan ma’no o‘zgartishlar yoki
buzilishlarga 
uchramagan 
bo‘lsagina,