«axborot-kommunikatsiya texnologiyalar va tizimlar»

13.4. Avtomatlashtirilgan axborot tizimining tasniflanishi.
Avtomatlashtirilgan axborot tizimi (AAT) 
- axborotlar, 
axborotlami ishlab chiqishda qo‘llaniladigan iqtisodiy-matematik 
usullar va modellar hamda boshqaruv qarorlarini qabul qilishga 
mo‘ljallangan texnik, dasturiy, texnologik vositalar va mutaxas- 
sislaming majmuidir.
AATning tashkil qilinishi iqtisodiy obyektning ishlab chiqarish 
samaradorligini oshirishda ko‘maklashadi va boshqaruv sifatini 
ta’minlaydi. Korxona, firma va barcha sohalaming ish rejalarini 
muvofiqlashtirishda tezkor qarorlami ishlab chiqish, moddiy va 
moliyaviy resurslar bilan aniq harakat qilish orqali AATning eng 
katta samaradorligiga erishiladi. Shu bois ham AATlarining faoliyat 
yuritish sharoitlarida boshqaruv jarayonlari obyektning o ‘ziga xos 
tarkibiy-dinamik xususiyatlarini ko‘proq yoki kamroq adekvat aks 
ettiruvchi iqtisodiy-tashkiliy modellarga asoslanadi. Modelning
54 Ralph M. Stair, George W. Reynolds. “Principles o f information system s” Professor
Em eritus, Florida State University. 2010
339

---

o'xshashligi, eng aw alo uning haqiqiy vaziyatga tahlid qiluvchi 
sharoitlarda 
xatti-harakati 
o‘xshashligi 
m a’nosida 
obyektga 
mosligini, qo‘yilgan vazifaning ta’riflari va xususiyatlari uchun 
muhim qismida modellashtirilgan obyektning holatini bildiradi. 
Modelning bu xususiyatlari axborot tizimlarining xilma-xil turlarini 
vujudga keltiradi. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining asosiy 
komponentlari 13.4-rasmda keltirilgan.
13.4- rasm. Avtomatlashtirilgan axborot tizimining asosiy
tarkibiy komponentlari55
A vtom atlashtirish 
darajasiga 
ko‘ra
avtomatlashtirilgan, 
avtomatik va noavtomatlashtirilgan (an’anaviy) boshqarish tizimlari 
o ‘zaro farqlanadi. A vtom atlashtirilgan tizim lar kishilar bo‘g‘inini 
(operatorlar, m a’muriy apparat) o ‘zining organik tarkibiy qismiga 
kiritadi. A vtom atik tizim lar esa yig‘ish va sozlashdan so‘ng inson 
ishtirokisiz (proflaktik nazorat va ta’mirlashni hisobga olmasa)
55 R alph M. Stair, G eorge W. Reynolds. “ Principles o f inform ation system s” Professor
Emeritus, Florida State University. 2010
340

---

prinsip jihatdan ishlashi mumkin va ulami ko‘proq texnologiyalami 
boshqarishda qoilashadi, garchi bu o‘rinda avtomatlashtirilgan 
tizimlar afzal ko‘rilsa ham. Tashkiliy boshqamv tizimlariga 
kelganda, ular bu xususiyatidan kelib chiqib avtomatik bo‘lolmaydi. 
Odamlar bu tizimlarda quyidagi asosiy vazifalami hal etadi: 
birinchidan, bu boshqarish maqsadlari va mezonlarining qo‘yilishi 
va tuzatib borilishidir (ular sharoit o ‘zgarganda o'zgartirib boriladi), 
ikkinchidan, qo‘yilgan maqsadlarga erishishning eng yaxshi 
yo‘llarini izlab topishda ijodiy elementlami kiritish (qo‘llanayotgan 
texnologiya yoki tashkiliy ishni keskin o‘zgartirish), uchinchidan, 
ishlab chiqilayotgan qarorlar tizimini tugal tanlash va ularga yuridik 
kuch berish. Nihoyat, to‘rtinchi vazifa bo‘lishi mumkin, bu tizimni 
boshlang‘ich axborot bilan ta’minlashki, uni to‘plashni to‘liq 
avtomatlash mumkin emas yoki noratsional hisoblanadi (masalan, 
kadrlami hisobga olish ma’lumotlari, ish joyining o'zgarishi ahvoli 
va hokazolar).
AAT turli-tuman alomatlari bo‘yicha guruhlarga ajratilishi 
mumkin (13.5.-rasm).
• texnologik jarayonlami boshqarishning AAT - bu texnologik 
qurilmalar, 
dastgohlar, 
avtomatik 
liniyalami 
boshqarishni 
ta’minlovchi «inson-mashina» tizimlaridir;
• tashkiliy-texnologik jarayonlami boshqarishning AAT -
texnologik jarayonlami boshqarishning AAT va korxonalami 
boshqarishning AATini birlashtiruvchi ko‘p darajali tizimdan iborat;
• tashkiliy 
boshqaruvning 
AAT 
uchun 
iqtisodiyotni 
boshqarishning barcha bosqichida amalga oshiriladigan, ishlab 
chiqarish, ho'jalik, ijtimoiy-iqtisodiy, vazifaviy jarayonlar obyekti 
bo‘lib xizmat qiladi, xususan:
a) bank ATT;
b)fond bozori AAT;
v) moliya AAT;
g)sug‘urtaAAT;
d)bojxona xizmati AAT;
e) statistika AAT;
j) marketing AAT;
z) buxgalteriya AAT;
341

---

i) sanoat korxonalari va tashkilotlari A AT va boshqalar; 
Boshqaruv jarayonlarining turlari b o ‘yicha AAT quyidagilarga 
bo‘linadi: o ‘qituvchi AATlari ta’lim tizim ida m utaxassislam i 
tayyorlashda, 
turli 
soha 
odimlarini 
qayta 
tayyorlashda 
va 
malakalarini oshirishda keng tarqalgan.
Faoliyat k o ‘rsatish sohasi bo'yicha axborot tizim lari quyidagi 
yo‘nalishlarga ajratiladi: sanoat, transport, aloqa, qishloq x o ‘jaligi va 
hokazolar.