«axborot-kommunikatsiya texnologiyalar va tizimlar»

Regression tahlil 
asosida bog‘liqliklar: to ‘g ‘ri chiziqli, ijobiy, 
salbiy, to ‘g ‘ri chiziqli b o im a g a n shakllarini belgilash vazifasi 
echiladi.
Komponentli va omilli tahlillar 
- ikkita bir-biridan tubdan 
farqlanuvchi statistik usullardir. Dasturda ular yagona blokka 
birlashtirilgan, 
chunki bunday birlashtirish hisoblash nuqtai 
nazaridan o ‘zini oqlaydi. Komponentli tahlil tasodifiy o ‘zgarshlar 
orasidagi tarkibiy bo g ‘liqlikni aniqlash uchun hizm at qiladi. Uning 
yordamida 
dastlabki 
m a’lumotlarda 
b o ‘lgan 
deyarli 
barcha 
axborotlarga ega hodisaning qisqa bayoni olinadi. O milli tahlil 
dastlabki 
o ‘zgaruvchanlami 
komponentli 
tahlilga 
nisbatan 
o ‘zgartirishning umumiyroq usulidan iborat b o ‘ladi. Umumiy 
omillar sonini aniqlash, umumiy va maxsus omillar baholarini 
aniqlash omilli tahlil vazifalaridandir.
Ushbu ADP asosida iqtisodiy tahlilni y o ‘lga q o ‘yishning 
yadrosi b o ‘lib statistik m a’lumotlar bazasi xizm at qiladi (15.4-rasm).
Vaqtli qatorlar tahlili statistik ta ’riflam i hisoblash, 16 vazifa 
b o ‘yicha o ‘sishlarining tahlili va b a’zi moslashtirilgan param etrik 
m odellam i o ‘z ichiga oladi.
Dinamik qator avtokorrelyatsiyasi tahlili avtokorrelyatsiya 
grafiki yordam ida bajariladi.
0 ‘sish egri chiziqlarini hisoblash ju ft regressiyani qurish 
sifatida k o ‘rib chiqiladi, unda vaqt asosiy o ‘zgaruvchi b o ‘ladi.
Chuqurlashtirilgan tahlil bashoratlashning moslashtirilgan va 
mavsumiy usullarini qo ‘llashni k o ‘zda tutadi. Chastotali tahlil 
vazifalarini echish uchun chastotali filtrlash, garm onik tahlil va 
spektrli tahlil usullaridan keng foydalanish mumkin.
386

---

MNCALC axborot texnologiyasi o‘z vazifaviy imkoniyatlari 
bo‘yicha Lotus yoki SuperCalcs ADPlariga o ‘xshash jadvalli 
protsessorlarni qo'llashga asoslangan.
«Olimp» 
paketidan 
foydalanuvchining 
nuqtai 
nazaridan 
MNCALC m a’lumotlar bazasi jadvaldan, uning har bir ustuni 
o‘zgaruvchidan iborat bo‘ladi, qatorlari esa o'zgartiruvchilar 
miqdoriga ega boiadi.
MNCALCning «Olimp» paketi standartli muharririga nisbatan 
afzalligi uning ma’lumotlar butun majmuasini darhol aks ettirishi va 
tahrir qilishga imkon berishidan iboratdir.
Bundan tashqari, jadval uyachalarida shunday formulalar 
mavjud bo'lishi mumkinki, ular yordamida yangi o ‘zgaruvchilami 
shakllantirish mumkin. Jadval uyachalari o'zgaruvchilami nom- 
lashga va m a’lumotlar majmualarini izohlashga imkon beruvchi turli 
matnli axborotlarga ega bo‘lishi mumkin.
AIT dasturiy vositasi so'rovlar tizimini shakllantirish va ushbu 
so‘rovnomalar bo'yicha m a’lumotlami kiritishga mo'ljallangan. 
Ma’lumotlar klaviatura yordamida namunaviy shakllarga keltiriladi. 
AIT so'rovnomalarda ko'proq uchrovchi savollaming bcshta 
standartli turlariga ega.
AIT dasturi m a’lumotlami keyinroq «Olimp» ADP yordamida 
ishlash maqsadida tayyorlash uchun ishlab chiqilgan, ammo 
m a’lumotlami boshqa dasturiy mahsulotlar uchun tayyorlashda 
hamda muvaffaqiyat bilan foydalanish mumkin.
387

---

AITda noyob foydalanish interfeysi amalga oshirilgan, u AIT 
bilan ishlashning tez va oson o ‘zlashtirish imkoniyatini beradi.
Windows muhitida ishlash uchun OLYMP dasturi versiyasining 
yaratilishi «Olimp» ADP rivojlanishida yangi qadam b o ‘ladi.
«Mezozavr» amaliy dasturlar paketi. Paket interaktiv rejimdagi 
SHKda ishlaydi, uning asosiy belgilanishi - vaqtli qatorlaming 
tahlilini o ‘tkazishdir. Tadqiqotchi xohishiga k o ‘ra mavjud raqamli 
axborotlami ishlab chiqishning turli usullarini qo‘llab va bunda 
olinadigan natijalar, ulam ing o ‘xshashligini tahlil qilish bilan «sinab 
ko‘rish» zarur b o ‘lgan vaziyatga e ’tibor beriladi. Paket tufayli 
bunday tadqiqotlar g ‘oyatda tezkor va samarali o ‘tadi. «Mezozavr» 
ADPdan o ‘rtacha (bir necha ming kuzatishlardan ortiq bo'lm agan) 
uzunlikdagi vaqtli qatorlami tahlil qilish uchun foydalaniladi. Dialog 
foydalanuvchining
istagiga k o ‘ra ruscha yoki inglizcha olib boriladi.
«Vaqtli qator» deganda vaqt davrida (masalan, har yili, har 
oyda, har 5 daqiqada) qadamba-qadam qilingan b a’zi bir raqamli 
ta’riflar orasidan kuzatishning izchilligi 
tushuniladi. 
M illiy 
iqtisodiyotda makroiqtisodiyot darajasidagi bunday m a’lumotlarga 
har yillik, har choraklik, har oylik ishlab chiqarish, yetkazib 
berishlar, tashishlar, iste’mol hajmlari, narxlaming indekslari va 
boshqa makroiqtisodiy k o ‘rsatkichlar, korxona darajasida mahsulot 
ishlab chiqarish hajmlari, xarajatlar, resurslar sarflanishi, sifat 
ta ’riflarining evolyutsiyasi va boshqalar misol b o ‘lib xizmat qilishi 
mumkin.
«Mezozavr» ADP axborot kiritish va saqlash b o ‘yicha bir qator 
afzalliklarga ega: u o ‘z m a’lumotlar fayllarining standartiga ega, 
unda axborotini kiritish elektron jadvali turidagi m a’lumotlar 
muharriri orqali amalga oshiriladi; standart fayllarda tahlilni borishi 
davomida olingan har qanday m a’lumotlami saqlash imkoniyatlarini 
taqdim qiladi.
Bitta tahlil qilinadigan vaqtli qatoming chegaraviy uzunligi 18 
ming belgiga teng, ammo bunday qatoming tahlil qilish imkoniyati 
g ‘oyatda cheklangan bo'ladi, shu bois 2 -3 ming m a’noga ega 
qatorlar bilan ishlash eng sifatliroq b o ‘ladi. Bir vaqtda 256 ta 
qatorchani tahlil qilish mumkin, ammo ulaming miqdori, uzunligi 60
388

---

ming belgidan (tezkor xotiraning 640 Kbayt hajmida) oshib 
ketmasligi kerak. Bunda yoki haqiqiy vaqtli shkalalar 11 daqiqadan 
to istalgan vaqtgacha, yoki shartli vaqtli shkaladan foydalanish 
mumkin.
M a’lumotlami tahlil qilish qurilgan jadvalli muharrir yordamida 
yoki grafik usulida amalga oshiriladi, ulami o ‘zgartirish esa 
ko‘rilgan vazifalaming katta majmuasi bilan jihozlangan formulalar 
interpretatori yordamida hamda maxsus xarakterdagi o ‘zgarish- 
laming qo'shim cha menyusi yordamida amalga oshiriladi. Bundan 
tashqari, m a’lumotlaming oldingi o'zgarishlarini bevosita ko‘rsatish 
imkoniyati bor, u keyingi tahlil jarayonida hisobga olinadi. Katorlar 
ustidan barcha arifmetik operatsiyalarda vaqtli shkalalaming birga 
bo‘la olishligi hisobga olinadi.
ADP vaqtli qatorlar tahlili bo‘yicha quyidagi asosiy tadbirlami: 
silliqlash, filtrlash, hamda har xil regression bog'liqliklam i amalga 
oshiradi. Barcha tadbirlar turli shakllami o‘matish, grafikning 
istalgan 
parchasini 
oshirish 
imkoniyati 
kabi 
interaktiv 
imkoniyatlaming katta soniga ega qudratli grafik qo‘llab-quw atlash 
bilan ta ’minlanadi.
Statistika sohasiga zamonaviy AAT va AATexni keng tadbiq 
qilish barcha hisob-kitob ishlarini osonlashtiradi, mehnattalablikni 
kamaytiradi va mehnat unumdorligini oshirishga olib keladi.