«axborot-kommunikatsiya texnologiyalar va tizimlar»

15.2-rasm. Statistika sobalarining tarkibiy chizmasi va ularning o‘zaro
aloqalari.
Tartibga 
soluvchi 
vazifalar 
deganda 
statistik 
hisobot 
m a’lumotlarini qo‘mitaning tegishli darajasida ishlab chiqish 
vazifasi tushuniladi. Har bir tartibga soluvchi vazifa, qoidaga ko‘ra, 
statistik hisobotning b a’zi bir aniq shakli yoki bir necha shaklining 
shakllanishi bilan bog‘liq.
Bunday vazifalami echish uchun-yaqin vaqtlarga qadar 
axborotlami elektron usulda ishlab chikish majmualari (AE1CH) 
yordamida amalga oshiriladigan axborot-kommunikatsiya tex- 
nologiyalaridan keng 
foydalanilgan. 
Ular qo‘mitaning turli
371

---

darajalarida tartibga soluvchi vazifalarni echishni ta ’minlovchi 
amaliy dasturlar paketlari majmuasidan iborat bo‘ladi.
Tartibga soluvchi statistnk vaznfalarnn echishni tashkil qilish
Tartibga soluvchi vazifalar statistik hisobotlar m a’lumotlari va 
statistikaning 
ayrim 
sohalarida 
o ‘tkaziladigan 
turli 
statistik 
tadqiqotlar m a ’lumotlarini ishlab chiqishni ta ’minlovchi AEICH 
yordamida echiladi. K o‘pgina hollarda turli AEICH statistik 
hisobotning shakllaridan birini ishlab chiqadi. Ammo ulardan 
b a ’zilari o ‘z tarkibiga statistik hisobotning o ‘zaro shakllarini ishlab 
chiqishni amalga oshiruvchi bir necha texnologiyalami birlashtiradi.
D avlat statistika q o ‘mitasida A EIChning ikki turi faoliyat 
yuritmoqda, ular shartli ravishda tizim li va mahalliy A EICh deb 
ataladi. Tizimli AEIChdan darajalar o ‘rtasidagi texnik manbalar va 
aloqa kanallari bo‘yicha m a’lum otlami almashtirish bilan ushbu 
vazifani echishda ishtirok etuvchi turli darajalardagi namunaviy 
axborot texnologiyalaridan foydalaniladi. M ahalliy A EIChlar (ular 
odatda boshqaruvning yuqori darajasi uchun ishlab chiqiladi) 
statistik vazifaning avtomatlashtirilgan echimini ta ’minlaydi, ularda 
korxona va tashkilotlam ing birlamchi hisobotlari darhol Davlat 
statistika qo‘mitasi Bosh hisoblash markaziga yuboriladi.
Hozirgi vaqtda A EIChdan foydalanish asosan tizimli xarakterga 
ega, bu bir qator sabablar bilan belgilanadi:
Birinchidan, tartibga soluvchi vazifalarni echishda Davlat 
statistika q o ‘m itasining turli darajadagi hisoblash qurilmalari 
ishtirok etadi.
Ikkinchidan, AEIChning faoliyat yuritish texnologiyasi statistik 
hisobotlar quyi darajadagi korxonalar va tashkilotlardan birlamchi 
hisobotlami 
kelib 
tushishidan 
boshlab, 
Davlat 
statistika 
qo‘mitasning yuqori darajada yig‘m a hisobotlam i (jadvallami) 
ishlab chiqishiga qadar b o ‘lgan barcha bosqichlam i qamrab oladi. 
Bunda har bir keyingi darajadagi texnologiya oldingi darajadagi 
texnologiyaning mantiqiy davomi b o ‘ladi.
Pochta hisoboti uchun tizimli AEIChdan foydalanishning 
namunaviy texnologik tadbirlari misolida tartibga soluvchi statistik 
vazifalarni echish texnologiyasini namoyish qilamiz.
372

---

1-tadbir. AEIChni ishlashga tayyorlash.
Magnitli diskka dasturlar va AEICH axborot fondining barcha 
elementlari (kategoriyalar, lug‘atlar, m a’lumotnomalar va boshqalar) 
bilan kutubxona to‘plamini kiritish yuz beradi. Zarur paytda axborot 
fondining ayrim elementlariga tuzatishlar kiritish amalga oshiriladi.
2-tadbir. Dastlabki axborotlami ishlab chiqishga tayyorlash.
Birlamchi statistik hisobotlami ko‘zdan kechirish va shakllarini
tayyorlash, bu xisobotlaming dastlabki ma’lumotlarini magnitli 
manbalarda ko‘chirish amalga oshiriladi.
3-tadbir. Dastlabki axborotlami kiritish va yozish.
Mashina 
manbalariga joylashtirilgan 
birlamchi 
statistik 
hisobotlar m a’lumotlari ShKga kiritiladi, xatolar bayonnomasini 
topshirish va kiritilgan axborotlarga tuzatishlar kiritish bilan 
nazoratning barcha turlari amalga oshiriladi. Keyin u katolog 
ma’lumotlari bilan yagona massivga birlashtiriladi va arxivni tashkil 
qilish uchun nusxalar ko'chiriladi.
4-tadbir. Yig‘ma jadvallami ishlab chiqish, nazorat qilish, 
tuzatish kiritish va bosib chiqarish.
Magnitli 
diskda 
oraliq 
yakuniy 
raqamli 
matritsalarni 
shakllantirish va yig‘ma jadvallami dastlabki («ishchi» deb 
nomlangan) bosib chiqarilishi yuz beradi, unda ma’lumotlaming 
kutubxonali, matnli majmualari (ma’lumot-nomalar, lo‘g‘atlar va 
boshqalar)dan foydalanilmaydi. Jadvallar nazorati o'tkaziladi, 
birlamchi ma’lumotlarga tuzatishlar kiritilgan hollarda ayrim 
jadvallami qaytadan hisoblash, nazorat qilish va «ishchi» bosib 
chiqarilishi bajariladi (ko‘pgina AEIChlarda shakllangan natijaviy 
raqamli matritsalarga qayta hisoblashlarsiz tuzatishlar kiritish 
imkoniyati ko‘zda tutilgan). Keyin yig‘ma jadval bosib chiqariladi.
5-tadbir. Statistik materiallami yuqori darajaga uzatish uchun 
tayerlash.
Oraliq yakuniy rakamli matritsalar ko‘rinishidagi yoki 3 va 4- 
tadbirlami amalga oshirish jarayonida olingan yig‘ma jadvallar 
ko‘rinishidagi yuqori darajaga uzatiladigan to‘plamlami magnitli 
manbalarga kiritish hamda uzatilayotgan axborotlar haqidagi 
m a’lumotnomalami bosib chiqarish amalga oshiriladi. Keyin, 
chiquvchi 
to‘plamlarga 
ega 
magnitli 
manbalar, 
chiquvchi
373

---

jadvallam ing yakuniy bosib chiqarilishi hamda topshirilayotgan 
axborotlar haqidagi nazorat via m a’lumotnomaviy m a’lumotlar 
yuqori darajaga pochta orqali jo ‘natiladi. Bir qator AEIChlar uchun, 
yana, hisobot beruvchi obyektlaming belgilangan doirasi bo‘yicha 
birlamchi hujjatlar shakllari ham jo ‘natiladi.
6-tadbir. Past darajada olingan yig ‘ma malumotlar massivlarini 
birlashtirishga tayyorlash.
Olingan magnitli manbalarning har biri uchun navbati bilan 
kelib tushgan
axborotlar haqidagi m a’lumotnomali xabarlar beriladi, jad­
vallaming balansli va mantiqiy bog‘lanishi nazorati va zarur paytda 
har bir birlashtirilgan hudud bo‘yicha tuzatishlar kiritish va ulami 
qayta yozish amalga oshiriladi.
7-tadbir. 
M a’lumotlami jamlanmagan 
holda 
manbalami 
birlashtirish orqali jadvallam ing dastlabki jamlanishi.
Bunda bir qator AEIChlar uchun kataloglami ishlab chiqish 
qismlari (vazirliklar, muassasalar, sohalar va boshqalar) b o ‘yicha 
shakllantirish, ishlab chiqishning barcha qismlari b o ‘yicha yig‘ma 
jadvallam i hisoblash va bosib chiqarish, bu jadvallam ing balansli va 
mantiqiy bog‘lanishini nazorat qilish yuz beradi. Zarur paytda ularga 
tuzatishlar kiritish va qayta bosish, umuman hududlar bo'yicha 
yig'm a jadvallam i shakllantirish va bosish, mashina manbalaridagi 
yig‘ma axborotlar tuzilishi haqida axborot beruvchi m a’lumotlami 
berish bajariladi.
8-tadbir. Y ig‘ma jadvallar, markazlashtirilmagan hisobotlami 
ishlab chiqish va olish.
Bu tadbir respublika darajasidagi ko'pgina AEIChlarda 
bajariladi va hisobotlari statistika idoralarida markazlashtirilmagan 
bir qator vazirliklardan yig'm a jadvallar qabul qilishni ko'zda tutadi. 
Bu holda quyidagilar amalga oshiriladi: vazirliklar bo'yicha yig'm a 
yakunlami qabul qilish, ulami SHKga kiritishga tayyorlash, nazorat 
qilish va tuzatish kiritish bilan yozish hamda yig'm a jadvallami 
mashinada 
bosib 
chiqarish. 
Markazlashtirilmagan 
vazirliklar 
bo'yicha bu tadbirlar natijasida olingan axborotlar mashina 
manbalariga kiritiladi, ulardan yuqorida bay on qilingan 7-tadbimi
374

---

bajarishda pastki darajada olingan manbalar bilan bir qatorda 
foydalaniladi.
9-tadbir. Mahalliy rahbarlik idoralari uchun jadvallam i olish.
Operatsiya viloyat, tuman yoki birlashma darajasida bajariladi. 
Birlashma darajasi axborotlami tizimli ishlab chiqish talablarini 
qondiruvchi hisoblash texnikasining zarur vositalari b o ‘lmagan bir 
qator statistika hududiy (tuman) idoralar uchun tashkil qilinishi 
mumkin. Bu darajada mahalliy rahbar idoralar uchun maxsus 
(markazlashtirilgan ishlab chiqarish kirmaydigan) jadvallam ing 
m a’lumotlarga ega oraliq raqamli matritsalari shakllantiriladi va bu 
jadvallam i bosib chiqarish amalga oshiriladi. K o‘pgina AEIChlarda 
yig‘ma jadvallam i olish (masalan, m a’muriy tumanlar b o ‘yicha) va 
bu jadvallam i bosib chiqarish maqsadida 3-tadbimi amalga oshirish 
jarayonida dastlabki m a’lumotlar massivi ko‘rinishida tayyorlangan 
birlamchi hisobotlami qo‘shimcha ishlab chiqarish o ‘tkaziladi. 
Maxsus yig‘ma jadvallar, qo‘shimcha ishlab chiqish natijasida 
olingan yig‘m a jadvallar mahalliy rahbar idoralariga beriladi.
Mintaqaviy (tuman) daraja uchun: 1-tadbir; 2-tadbir; 3-tadbir; 4- 
tadbir; 5-tadbir va 9-tadbir;
Boshqarmaviy daraja uchun: 1-tadbir; 3-tadbir; 4-tadbir; 9- 
tadbir; 7-tadbir; 5-tadbir (3, 4, 6, 9-tadbirlar har bir ishlab 
chiqilayotgan hudud uchun alohida bajariladi).
Respublika (mintaqaviy) daraja uchun: 1- tadbir; 3- tadbir; 4- 
tadbir; 8- tadbir; 6- tadbir; 7- tadbir (6-tadbir har bir birlash- 
tirilayotgan hudud uchun qaytariladi).
Agar texnologik ro‘yhatga yana bitta tadbir muddatli 
hisobotlami tuzish uchun ishlab chiqish vositalaridan foydalanish 
orqali aloqalaming kommuta-tsiyalangan va ajratilgan kanallari 
bo‘yicha axborotlar uzatish qo‘shi!sa, unda namunaviy tadbirlaming 
to ‘liq majmuasini olish mumkin. Bu tadbirlaming turli birikmalari 
asosida har qanday tartibga solinuvchi statistik vazifaning tizimli 
texnologik echimi yaratiladi.
Davlat statistika qo‘mitasida avtonom ajralgan dasturlar 
majmuasi 
yordamida tartibga 
solinuvchi 
vazifalami 
echish 
texnoiogiyalarini amalga oshiruvchi AEIChni qo‘llash bilan bir
375

---

qatorda, ADP asosida loyihalashtirilgan AEIChdan ham keng 
foydalaniladi.
ADP yig‘ma guruhlashtiruvchi xarakterga ega bo'lgan tartibga 
soluvchi vazifalarni echish uchun mo‘ljallangan dasturiy vositalar 
majmuasidan iborat bo‘ladi. Paket aniq aks ettirilgan modelli 
tuzilmagan va o'zaro boshqariluvchi dasturlar yordamida aloqa 
qilishning standart vositalariga ega. ADP avtonom bajariladigan 
dasturlar majmuasidan farqlanadi:
• iqtisodchilarga yig‘ma jadvallar olishning imkoni boricha 
yagona chizmasini beradi;
• dasturlovchilami yangidan loyihalashtirilayotgan AEICH har 
biri uchun noyob dasturiy vositalami yaratish zaruriyatidan holis 
qiladi;
•dasturiy vositalami o‘zgartirmasdan vazifalarni (masalan, 
birlamchi va yig‘ma hisobotlar tuzilishi va mazmunini) echishni 
o‘zgartirishga yo
‘1
qo‘yadi;
•AEICH ishlab chiqish muddatlarini qisqartiradi;
•AEICH loyihalashtirishni ko‘p turlarga ajratadi. Davlat 
statistika qo‘mitasida AEICH loyihalashtirishni avtomatlashtirish 
uchun mo‘ljallangan turli xildagi paketlar keng qo‘llaniladi. Ulami 
ishlab chiqish asosiga quyidagilar kiritilgan:
a) turli tartibga soluvchi vazifalar uchun ma’lumotlami ishlab 
chiqishni ta’minlovchi dasturiy modullaming yagona majmuasidan 
foydalanishga asoslangan tashkiliy uslubiyot birligi;
b) axborotlami ishlab chiqishda iqtisodchilar, operatorlar 
mehnatining eng kam sarflanishi va SHK resurslaridan oqilona 
foydalanishga ega iqgisodiy texnologiya;
v) vazifalar parametrlariga qayta dasturlamasdan 
ayrim 
o‘zgartirishlami kiritish imkoniyatini asoslab beruvchi statistik 
vazifalar qo‘yilishidagi o‘zgarishlar va qo‘shimchalarga nisbatan 
dasturiy ta’minlanishning mosligi va ko‘p variantligi;
g) barcha tartibga soluvchi vazifalar uchun ma’lumotlar ishlab 
chiqish jarayonlarini qurishning yagona uslubiyotini asoslab 
beruvchi turlarga ajratish va bir shaklga keltirish;
376

---

d) axborotlardan ko‘p marta va ko‘p vazifali foydalanish 
maqsadida ulami hisoblash tizimiga bir 
marta
kiritishni asoslab 
beruvchi m a’lumotlami ishlab chiqishning integratsiyasi.
Ushbu sohadagi ADPdan foydalanish bilan birga AElChni 
loyihalashtinshda sozlovchi massivlarining ikki turini, ya’ni 
birlamchi va yig‘ma hisobotlar tarkibiga qat’iy bog'langan 
ma’lumotnomalami shakllantiradi. Birinchi turdagi sozlovchi 
to‘plamlar aniq AEICH uchun yakka tartibda, ikkinchilari esa 
ko‘pgina AEICH uchun umumiy bo'ladi.
Har bir AEIChda foydalaniladigan