Axborot kommunikatsion texnologiyalar

 
 

---

86 
V BOB. AXBOROTLARNI KRIPTOGRAFIK HIMOYALASH USULLARI 
 
5.1§ Kriptografiyaning paydo bo‘lishi va asosiy tushunchalar 
 
Kriptografiya  tarixi  bir  necha  ming  yillikka  borib  taqaladi.  Yozuvni 
yashirishga extiyoj odamzod yozishni o‘rgangandan keyingina paydo bo‘lgan. Bu 
extiyoj  harbiy  va  diplomatik  ma’lumotlarni  yashirincha  uzatish  zaruratidan  kelib 
chiqqan. 
«Kriptografiya»  atamasi  grek  tilidan  tarjima  qilinganda  «yashirish,  yozuvni 
berkitib  qo‘ymoq»  ma’nosini  bildiradi.  Atamaning  ma’nosi  kriptografiya  kerakli 
ma’lumotni yashirin saqlash va himoyalash maqsadida qo‘llanishini anglatadi. 
Kriptotizimning  eng mashhur tarixiy  shifriga  misol qilib,  Eramizning 56-yili 
Yuliy  Sezar  dushmanlari  bilan  urush  vaqtida  shirflashning  almashtirish  turini 
qo‘llagan.  Ochiq  matn  alfaviti  ostiga  sikl  bo‘yicha  (Sezarda  uchta  pozitsiyaga) 
siljitish  orqali  shu  alfavit  yozilgan.  Shifrlashda  ochiq  matndagi  alfavitlar,  ya’ni 
yuqori  qismda  joylashgan  harflar  quyi  qismdagi  mos  harflar  bilan  almashtirilgan. 
Bu  turdagi  shifrlash  Yuliy  Sezargacha  ma’lum  bo‘lgan  bo‘lsa-da,  lekin  bunday 
shifrlash  usuli  uning  nomi  bilan  yuritiladi.  Masalan,  “A”    “D”  ga  almashtirilgan, 
“B” esa  “E” ga va haqazo. 
Ikkinchi jahon urushi davrida partizanlar harakatidagi deyarli har bir otryadda 
dushmanga  qarshi  ishlatish  uchun  radiostantsiya  bo‘lgan.  Partizanlardagi  mavjud 
shifrlar  bardoshsiz  edi,  shuning  uchun  nemis  deshifratorlari  ularni  darrov 
deshifrlashgan.  Bu  esa  harbiy  hujumlarda  yo‘qotishlarga  sabab  bo‘lgan.  Biroq 
partizanlar  ham  bu  borada  ayyor  va  kashfiyotchi  bo‘lishgan.  Ularning  usullari 
judayam oson bo‘lgan, ya’ni ular ochiq matnni bir nechta grammatik xatolar bilan 
masalan,  «Proshsli  tro‘  eshshelona  z  tnkami»  shifrlab  uzatishgan.  Natijada  uni 
deshifrlaganda 
oddiy 
rus 
odami 
tushunadigan 
bo‘lgan. 
Biroq 
nemis 
kriptoanalitiklari  bunday  usul  oldida  ojiz  qolishgan,  ular  rus  tilida  uchrashi 
mumkin bo‘lmagan «tnk» va shu kabi so‘zlarga duch kelib, bu xato deshifrlangan 
deb  o‘ylashgan.  Bu  sodda  yani  xonaki  usul  bo‘lib  ko‘rinsada,  haqiqatan  ham 

---

87 
judayam  samarali  bo‘lib,  hozirgi  kunda  ham  ishlatiladi.  Umuman  aytganda 
urushdan  oldingi  kriptografiya  judayam  zaif  va  fanda  jiddiy  faxriy  nomga  ega 
bo‘lmagan. 
Biroq  shavqatsiz  harbiy  extiyoj,  olimlarni  kriptografiya  va  kriptoanaliz 
muammolari  bilan  jiddiy  shug‘ullanishga  majbur  qilgan.  Dastlabki  erishilgan 
muvaffaqiyatlardan  birinchisi  bo‘lib  «Enigma»  etarli  katta  bardoshli  mexanik 
shifrator va deshifrator vazifasini bajaruvchi nemis yozuv mashinasi hisoblanadi. 
Kriptografiya  usullarini  qo‘llashning  ba’zi  birlarini  ko‘rib  chiqamiz. 
Uzataladigan  axborotning  ma’nosini  yashirish  uchun  ikki  xil  o‘zgartirishlar 
qo‘llaniladi: kodlashtirish va shifrlash.