Awdarma sózliklerden paydalanıw jobasi: I. Kirisiw II. Tiykarǵı bólim

Qaraqalpaq tilinen oris tiline awdariw mÁseleleri

Kórkem awdarmanińrawajlaniwi hám onińteoriya tiykarlarinińqÁliplesiwi XX Ásirde qolǵa alinadi. 1919-jili M.Gor`kiydińbasshiliǵinda «Kórkem awdarmanińprintsiplerine» atli kitap basip shiǵarildi. A.M.Gor`kiy rus Ádebiyati klassikleri bolǵan Pushkin, Belinskiy, Chernishevskiy, Dobrolyubov tÁrepinen usinilǵan awdarma printsiplerin hám talaplarin bunnan bilay kúsheytti hám rawajlandirdi.

Bizińelimizde kórkem awdarma keńtúrde rawajlaniw múmkinshiligine XX Ásirde iye boldi. Tuwisqan xaliqlardin`, sirt el Ádebiyatinińshiǵarmalari rus tiline hám basqa milliy tillerge awdarila basladi. Bul awdarmalar dún`ya júzlik ÁdebiyatinińǵÁziynesi menen tanisiwǵa hám almasiwǵa keńjol aship berdi. Awdarmanińjaqsi sapasi ushin talaplar hám sózlerdi saylap alip paydalaniw jobasi tuwrali 30-jillarda alinǵan printsip óz Áhmiyetin hÁzirgi waqitta da joyitpadi. Bul haqqinda Gor`kiy: ... «Dilmash Ádebiyattińtariyxin bilip qoymastan, ol taǵi da avtordińjeke tvorchestvosinińrawajlaniw tariyxin biliwi kerek, sonda ǵana ol hÁr bir kitaptińruwxin toliǵiraq yamasa ken`irek jan`adan islep shiǵadi...» degen edi.

HÁr bir milliy tilden basqa barliq tillerge awdariw, jaziwshilar menen qayta-qayta ushirasiwlar, jaziwshilar toparlarinińmilliy respublikalarǵa jÁrdemge bariw-bul kórkem awdarmani keńtúrde en jayiwina alip keldi.

A.V.Fedorov, G.Gachechiladze, I.Kashkin, P.Antokol`skiy, M.Ril`skiy, L.Mkrtchyan, V.Rossel`e hám basqalar kórkem awdarma boyinsha belgili izertlewshiler bolip tabiladi.

Kórkem awdarma teoriyasin ilimnińhÁr qiyli tarawina kirgizedi. V.Rossel`s, I.Braginskiy oni Ádebiyattaniwǵa kirgizedi, al A.Fedorov baylanisqan Ádebiyattaniw hám lingvistikaǵa, G.Gachechiladze awdarma teoriyasin óz aldinda ilimiy pÁn dep esaplaydi. «Eger traktor teoriyasin Ádebiyat teoriyasi menen qosiwǵa bolmasa, degen menen, olar ekewide tsivilizatsiyaǵa xizmet etedi, onda barliq printsiplerden taǵi da araǵiraq ketsek-awdarma teoriyasin, atap aytqanda, kórkem awdarma teoriyasi menen jalpi qosiwǵa bolmaydi».

Kórkem awdarma teoriyasi boyinsha «Awdarma sheberligi» atli hám basqa da kóplegen izertlewler, monografiyalar baspadan shiqti. K.Chukovskiydin`, A.Fedorovtin`, G.Gachechiladzenin`, I.Kashkinnińhám basqalardińda kitaplari belgili.

Eger kórkem awdarma teoriyasin óz aldina bir ilim dep esaplasaq, onda bul ilim lingvistika menen tiǵiz baylanisqan. Bizińrespublikamizda kórkem awdarma keńtúrde rawajlanbaqta. Rus tilinen hám basqa tuwisqan xaliqlardińmilliy tillerinen qaraqalpaq tilinde awdarmalar islenip atir. Sirt el Ádebiyati da, taǵi da qaraqalpaq shayirlarinińhám jaziwshilarinińda shiǵarmalari basqa tillerge awdarilmaqta. Qaraqalpaq Ádebiyatinińrawajlaniwinda kórkem awdarma biraz Áhmiyetli orindi tutadi.

Kórkem awdarma milliy Ádebiyatlardińóz-ara baylanista boliwi, bir-birin bayitiwdińbirden-bir usili bolip tabildi. Bizde kóplegen jaziwshilar hám shayirlar shiǵarmalardi rus Ádebiyatinan awdara otirip onińestetikaliq tÁsirin ózinińdóretiwshiliginde sezgeni belgili. Awdarmalar bizińbelgili kórkem sóz sheberleri bolǵan J.Aymurzaev, T.Jumamuratov, I.Yusupov, T.Qayipbergenovtińtvorchestvolarinda jan`a temalardi, syujetlerdi ashiwǵa baslama bolip tabiladi.

Biraq islengen awdarmalardińsapasi, kórkem awdarma teoriyalarin úyreniw haqqindaǵi jumislar bizlerde ele de bolsa az. Eger bizler kórkem awdarmanińbir bólegi bolǵan, yaǵniy rus tilinen qaraqalpaq tiline hám qaraqalpaq tilinen rus tiline bolǵan awdarmani alsaq, onda onińizertlenbegen jaqlari ele kóp ekenligin kóremiz.

Kórkem awdarmanińmÁselelerinińbiri bolip realistlik awdarma esaplanadi. Awdarma aniqlamasi A.V.Fedorov tÁrepinen bilay beriledi: «awizsha dóretpe negizgi birinshi tilde payda bolǵan tekst yamasa awizsha aytilǵan pikir basqa awdarilatuǵin tilde qayta dóretiledi».

Awdarma adekvatliǵi termini awdarmanińdÁliyligi degen sózdińornina usinilǵan hám «ilayiq keliw» yamasa «toliq jaramliliq» degen mÁnisti bildiredi. A.V.Fedorov «Awdarmanińtoliq jaramliliǵi tiykarǵi nusqanińmÁnilik mazmunin jetkilikli túrde beriwdi hám oǵan bolǵan toliq funktsional-stilistikaliq ilayiqli boliwdi bildiredi». L.Mkrtchyan bolsa barliq shiǵarmalar awdarila berilmeydi dep esaplaydi. Ol «Barliq dóretpeler awdariladi degen printsipti toliǵi menen jaqlap turip biz barliq shiǵarmalar awdarila beriledi dep esaplamawimiz kerek» deydi.

Realistlik awdarma ideyasi real` túrdegi shinliqti nÁzerde tutatuǵin I.A.Kashkinge de tiyisli. G.R. Gachechiladze súwretlew ushin awdarmashiǵa «óz waqtinda tiykarǵi nusqa menen kórsetilgen hám berilgen tiykarǵi aniq konkret shinliq, yaǵniy kórkem haqiyqatliq bolǵan nusqanińózi tikkeley ob`ekt bolip tabiladi» dep esaplanadi.

Milliy Ádebiyatlardińóz-ara baylanislarinińhám bir-birin bayitiw jollarinińbiri kórkem awdarma bolip tabiladi.

«Qiriq qiz» qÁxÁrmanliq dÁstani rus, ózbek, qazaq, túrkmen, qirǵiz tillerine awdarilǵanliǵi mÁlim hám usi kórkem awdarma arqali bizińmilliy maqtanishimiz bolǵan, xaliq dúrdanalari «Qiriq qiz», «ShÁr`yar», «MÁspatsha», «Qoblan» dÁstanlari basqa xaliqlar, milletler arasinda ati shiqpaqta.

«Qiriq qiz» dÁstanin 1946-jili qaraqalpaq tiline rus tiline sózbe-sóz awdarǵan Orinbek Qojurov, 1948-jili Qurbanbay jirawdan jazip alinǵan «Qiriq qiz» dÁstaninińvarianti ózbek xaliqlari shayirlari Uyǵun hám Mirtemirdińawdarmasinda ózbek tilinde kitap bolip Tashkentte shiǵadi. 1949-jili «Qiriq qiz» dÁstaninińbul varianti Svetlana Somova tÁrepinen rus tiline awdarilip Tashkentte kitap bolip shiǵadi.

1947-jillardan baslap belgili dilmash Arseniy Tarkovskiy «Qiriq qiz» eposinińkórkem awdarmasi ústinde jumis alip baradi hám 1951, 1956, 1983-jillari Arseniy Tarkovskiydińawdarmasinda «Qiriq qiz» dÁstani Moskva qalasinda kitap bolip basilip shiqti.

Kóplegen jaziwshilar hám shayirlar milliy Ádebiyatlardaǵi shiǵarmalardi awdara otirip, onińestetikaliq tÁsirin ózinińdóretiwshiliginde sezgeni belgili. Geyde kórkem awdarmalar jaziwshilardin`, shayirlardińdóretiwshiliginde jan`a temalardi, syujetlerdi ashiwǵa baslama bolip tabiladi. MÁselen Tarkovskiy «Qiriq qiz» dÁstaninińmazmunin ózinshe bayanlaytuǵin dÁstan motivinde «Povest` o prekrasnoy Gulayim» atli kitap jazadi.

Biraq islengen awdarmalardińsapasi, kórkem awdarma teoriyalarin úyreniw haqqindaǵi izertlewler bizlerde ele de bolsa jetkiliksiz. Eger bizler kórkem awdarmanińbir bólegi bolǵan, yaǵniy rus tilin qaraqalpaq tiline hám qaraqalpaq tilinen rus tiline bolǵan awdarmani alsaq, onińizertlenbegen tÁreplerinińele kóp ekenligin sezemiz.

K.I.Chukovskiy, A.V.Fedorov, I.Kashkin, G.Gachechiladze, P.Antokol`skiy, M.Ril`skiy, L.Mkrtchan, V.Rossel`s hám t.b. kórkem awdarma mÁseleleri boyinsha kóp izertlewler júrgizgen. Kórkem awdarma teoriyasi ilimnińhÁr qiyli tarawina kirgizedi. V.Rossel`s, I.Braginskiy oni Ádebiyattaniwǵa kirgizedi, al A.V.Fedorov baylanisqan Ádebiyattaniw hÁi lingvistikaǵa, G.Gachechiladze kórkem awdarma teoriyasin óz aldina ilimiy pÁn dep esaplaydi: «Eger traktor teoriyasin Ádebiyat teoriyasi menen qosiwǵa bolmasa, degen menen olar ekewi de tsivilizatsiyaǵa xizmet etedi, onda barliq uliwma printsiplerden taǵi da arraǵiraq ketsek- awdarma teoriyasi, atap aytqanda kórkem awdarma teoriyasi menen jalpi qosiwǵa bolmaydi».

Awdarma-bul bir xaliqtińtilinde jazilǵandi ekinshi xaliqtińtilinde beriw. A.V.Fedorov awdarmanińaniqlamasin bilay beredi: «Awdarma degen sóz minani an`latadi 1) psixikaliq akt túrinde júrgiziletuǵin protsess hám minadan turǵan: awizsha dóretpe negizgi birinshi tilde payda bolǵan tekst yamasa awizsha pikir basqa awdaratuǵin tilde qayta dóretiledi, 2) bul jónelistińnÁtiyjesi, yaǵniy bul jan`a awizsha dóretpe».