Avtotraktor dvigatellari va ekologiya’’ kafedrasi ‘ekologik monitoring’’ fanidan ma’ruzalar matni toshkent-2009

5 - M A ` R U Z A
Mavzu: Atrof tabiiy muxitning global monitoring tizimi.

Reja:

1.Atrof tabiiy muxitning global monitoring tizimining (ATGMT)maqsadi.

2. O'zbokiston Respublikasidagi Atrof tabiiy muxitning global monitoring Davlat tizimi, uning xizmatining tuzilishi va tashkil etilishi. 3) Jamoatchilik zkologik monitoring.

Tayanch iboralar : global monitoring tizimi, atrof tabiiy muxitning global degradasiyasi,ifloslantirish manbalarining monitoring ekologik indikator , jamoatchilik ekologik monitoringi.

1.Dunyoning ko'p davlatlaridagi atrof tabiiy muxitning jadal sur`atlarda ifloslanishi va bu ifloslanishlarning qavo orqali er usti va ost suvlari tuproqdagi migrasion jara¸nlar orqali transchegaraviy tarqalishi ekologik nazorat va monitoringni kontnental va global (umumplanetar darajada tashkil etsh exti¸jini keltirib chiqardi.)

Masalan, eramizdjan avvalgi VIII asrdagi muzliklardagi kremiyning miqdori 1996 yildagiga nisbatan 500 marta kam bolgan. AqShda 1950 yildan 1970 yil ichida kislotali ¸mqirlardagi RN miqdori 4.6-dan 4.1-6.5 gacha o'zgartiriladi.

1972 yildagi Stokgolmdagi BMTning atrof muxit boyicha otkzilgan konferensiya ekologik monitoringning (EM) global tizimi tuzilishining asosiy tamoyillarin ma`qullagan va uning qarorlari asosida BMTning atrof muxit boyicha dasturi YuNEP yaratilgan. Bu dasturda BMTning Bosh assambliyasi xozirgi muxitni saqlash va yaxshilashning tezkor va samarali chora tadbirlarining zarurligi tan olingan YuNEP Kengashi ozining 1973 yildagi birinchi majlisida biosfera

Resurslarini muxofaza qilish va kishilar qamda ekotizimlarining farovonligi boyicha kompleks samarali tadbirlarni amalga oshirish uchun zarur bolgan blimlarini chuqurlashtirish maqsadida turli mutaxassisliklar olimlarni ¸rdamida tabiiy va inson tomonidan yaratilgan ekotizimlarni organishni ta`minlash qaqidagi rejalarni e`lon qildi.

1973-74 yillarda BMT YuNEPning ATMGMT atrof muqit monitoringlari boyicha Dasturini ma`qulladi.
* Atmosferaning global degrdasiyasi va uning iqlimiga ta`sirini baqolash.

*Ifloslantiruvchi larning royxatini aniqlash.

*Biosferani ifloslantiruvchilarini miqdorini va tarqalishini baqolash (ayniqsa inson va xayvonlarning ozuqa zanjirini ifloslantiruvchilar).

*Xalqaro masshtabdagi noxush ofatlarni oldini olish tizimini yaratish va takomillashtirish.

*Kishilarni salomatligin, farovon xa¸tini xavfsizligini xozirda va kelajakda, atrof t'abiiy muxitni aklli boshqarish uchun axborot tay¸rlash.

*Fon monitoringi boyicha tavsiyalarni ishlab chiqish.

*Monito'ring tizximlar sxemalarini takomillashtirish.

*qishloq xojaligi ishlab chiqarish bilan boqliq bolgan dolzarb muammolarni vujudga kelishini baxolash (Afrika , Osi¸, Rossiya) .

*Er usti ekotizimlarining atrof muxitni ifloslanishiga bolgan reaksiyasini baqolash ATMGMTning pirovard maqsadlari quyidagilar xisoblanadi.

*Ifloslantiruvchilarni atrof muxitga tashlanish ularni fazoda tarqalish va vaqtini darajasini o'rnatish.

*Tashlanayotgan ifloslantiruvchi va zararlya maxsulotlarning oqimini tezligini va aylanish mikdorlarini aniklash;

*Davlatlar ortasida na`muna. olish va taxlillarni kiyoslash va monitoringini tashkil etishda ozaro tajriba almashishni ta`minlaydi;

* Ifloslantiruvchilarga karshi kurashni boshqarish boyicha. global va mintakaviy masshtabdagi qarorlarni qabul qilish uchuya axborotlar bilan ta`minlash;

*Atrof muxitni muxofaza qilish soxasida standartlashtirish tizimiyai yaratish;

Xalqaro masshtabda bu standartlar standartlash boyicha xalqaro tashkilot (1SO) tomonidan ishlab chikarilgan: 1SO 9000 guruxi atrof muxigni cifatini boshkarish boyicha, 1SO 14000 guruxi atrof muxitni xolati 6oyicha xalqaro strndartlar tizimini yaratish ishlarini olib boradi.

1990y.da Xarbiy sputnik jarayonlaridan foydalanib (Rossiya, AKSh, Xitoy, Ukraina, Kozoqiston, Litva) "Global EM" Xalkaro loyixasi ishlab chiqiqaradi.

1992y.da Rio-de -Janeyro (Braziliya)da BMT nint "Atrof muxit va rivojlanish konferensiyasi bolib otdi.

1993 - 95 yillar YuNEP tomonidan dunyo okeanlarini va dengizlarini dengiz kemalaridan tushadigan ifloslantirishlarni oldini olish boyicha xalqaro konvensiya dasturi amalga oshirildi.

2) Xozir O'zbekiston Davlat Tabiatni muxofaza kilish qomitasi taxliliy nazorat Davlat inspeksiyasi (ANID1-1) Respublika boyicha xavo muxiti, tuprok va ochik suv xavzalari monitoringi yagona sxemasini yaragish buyicha ishlarni davom ettirmoqda. ANIDIniig asosiy maqsadi ifloslantiruchi manbaalarining monitoringi Dasturini (IMM) amalga oshirish, tashkil etish va olib borishga, O'zbekistok Respubl.iklsi xududida tuproq, oqava va ichimlik suvlari va sanoat chiqindilari xolatini nazorat qilishga qaratilgan. IMM dasturiga kiritilgan barcha viloyatlar boyicha atrof muxitni ifloslantiruvchi manbaalarning royxatini aniqlashtirish muntazam ravishda olib borilmokda.

IMM dasturiga binoan Respublikadagi asosiy atrof muxitni ifloslantiruvchi manbaalar - korxonalarning ish faoliyati muntazam ravishda kuzatib boriladi. Masalan, . Angren GRES, Tosh G'RES, Oxangaronsement, Quvasoysement zavodlari, Toshkent shaxri va Respublika viloyatlaridagi tozalash inshootlari va boshqalar.

Xozir Respubl.ikada yuzaga kelgan ekologik monitoring tuzilishi ularning ikki yonalishi boyycha tashkil topgan:

*Tabiiy atrof muxitning sifat xolatini kuzatshi:, uning sifatiga antropogen ta`sir ostida sodir bolishi mumkin bolgan ozgarishlarni istiqbolli tarzda kompleks baxolash;

*T'abiat muxitlar boyicha ifloslantiruvchi manbalarini hisobga olish.

Ekologik monitoringning amaldagi tuzilishi sifat darajasi bilan farq qiladi va turli maksadlar uchun toplanadi. ANIDI yuzaga kelgan axborot tizimini qayta tashkil qilish va takomillashtirish uchun aloqador vazirliklarva idoralar bilan xamkorlikda, tabiiy - muxit va uni ifloslantirish manbalarining xolatinn yagona davlat monitoring tizimini shakllantiradi

Mana shu maqsadlarda "Tabiiy atrof - muxitning davlat monitoringi tog'risida" nizom ishlab chiqilgan, ushbu nizom at'rof tabiiy muxitning ifloslantirish holati va manbaal.ari monitoringini ama1lga oshirish boyicha vazirliklar va yadoralar faoliyatlarini muvofiqlashtirishni belgilab beradi.

Mazkur nizom ¡zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 03.04.2002 yil 111-sonli qarori bilan tasdiklangan.

Korsatilgan karorlarni amalga oshirish maqsadida Davlat tabiat qomitasiga aloqador vazirliklar va tashkilotlar bi.lan birgalikda atrof -muxitning xolati to'g'risida davlat monitoringi va ma`lumotlar axborot bankining yagona tarmog'i yaratilgan.

Bu tarmoq tizim ma`lumotlarni boshkarish umummilliy tuzilmagi va atrof muxit soxasidagi ma`lumotlar uyg'unligi va yakdil/iggini ta`minlovchi mexanizmi boladi.

Bu qaror kabul kiluvchi shaxslar va boshka ma`sul xodimlar optimal karor qabul kilish uchun anik axborot olishlarida kafolat bolib xizmat qiladi. Bunday tizimning elementlaridan biri ¡zbekiston Respublikasi uchun atrof- muxit sifati indikatorini ishlab chiqarish xisoblanadi. Bu indikatorlar 5-10 yillik kuzatishlar natijasida erishilgan korsatkichlar asosida. ishlab chikiladi.

O'zbekistonda tabiiy atrof -muxit xolatining monitoringi uchun ekologik indikatorlar loyixasi BMT Taraqkiyot dasturi (BMTTD) ' tomonidan. kollab-quvvatlagan, atrof - muhitni muxofaza qilish boyicha Uzbokiston Respublikasi xukumati "Atrof -muxit" Dasturining komponenti xisoblanadi.

Loyixaning maqsadi - atrof muxitni muqofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va tabiatni muxofaza qil ish tadbirlarini bajarish soxasida asoslangan boshkaruv qarorlarini kabul kilish uchun O'zbekistonda atrof - muxit xolatining monitoring tizimini takomillashtirishdan iborat.