Avtoreferatning birinchi qismi

Avtoreferatning birinchi qismi

Ona tilini o’qitish jarayonida yosh o’quvchining nutq madaniyatini shakllantirish mavzusida

Hozirgi vaqtda tilning ishlash sharoitlaridasezilarli darajada o’zgarishlar yuz berganligi sababli, uni amalga oshirishda til muammosi dolzarb bo’lib qolmoqda

Bolaning o’z-o’zini anglashini uyg’otishning eng muhim vositasi, milliy didaktik an’analarga ko’ra uning ma’naviy rivojlanishini rag’batlantirish insonning milliy-madaniy o’zini aniqlash asosini tashkil etuvchi ona tilini o’rganishdir. Til normalarini o’zlashtirish, yosh maktab o’quvchilari tomonidan ona tilidan to’g’ri foydalanish, umuman og’zaki ishlar natijalarini va xususan badiiy matnlarni tushunishga yordam beradi.

Zamonaviy boshlang’ich ta’limda til funksiyalarining amala oshirilishi yozma nutqning qat’iy belgilangan maktab janrlarining bir nechta to’plamini yaratish, belgilangan rejaga muvofiq adabiy manbaalarni tahlil qilish, adabiy tilning og’zaki va kundalik uslubidan foydalanish bilan bog’liq.

Nutqni tor his qilish va takrorlashni qabul qilish , bolani o’z xalqining ko’p asrlik madaniyatiga, uning asarlarida emas, balki an’anaviy nutq xatti- harakatlarida ham qayd etilgan ma’naviy va axloqiy tajribasiga jalb qilish imkoniyatini erta bosqichlarda o’tkazib yubormasligiga olib keladi. Shu bilan birga , ushbu muammoni o’rganish chuqur insonparvarlik an’analariga ega bo’lib, nutq madaniyatiga qo’shilish shaxsni shakllantirishning umumiy muammolari ( o’qimishli shaxsning sifatlaridan biri – madaniyatga ega bo’lish) bilan bog’liq holda ko’rib chiqiladi.

Tadqiqotning maqsadi va ilgari surilgan gipoteza quyidagi vazifalarni belgilash va hal qilish zarurligiga olib keladi:

-boshlang’ich maktab o’quvchilarining ta’lim jarayonida nutq madaniyatini shakllantirish imkoniyatlarini aniqlash uchun lingvistik, pedagogik,psixologik, uslubiy adabiyotlarni o’rganish;

-eksperimental ta’lim dasturining nazariy asoslarini shakllantirish ;

-qabul qilish tizimini amalga oshirish eng ko’p bo’lgan shartlarni aniqlash samarali;

-nutq madaniyatining e’yorlariga qaratilgan talablar va talablar ifodalanadigan o’z bayonotingizni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan ko’nikmalar doirasini aniqlang;

-yosh maktab o’quvchilarining nutq madaniyatini shakllantirish uchun biz taklif qilgan texnika tizimining samaradorligini eksperimental tekshirish;

Vazifalarni hal qilish uchun quyidagi tadqiqot usullari ishlatilgan:

-tilshunoslik, psixologiya, matn tilshunosligi, pedagogika nutq faoliyati nazariyasi va boshlang’ich maktabda ona tilini o’qitish metodikasi sohasidagi ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish;

-yosh ‘quvchilarni o’qitish jarayonini kuzatish;

-o’qituvchilar so’rovi;

-talabalarning nutq va mantiqiy xatolarini tahlil qilish va tajriba.

Tadqiqot 2000-yildan 2005-yilgacha amalga oshirildi.

Madaniyat bo’yicha adabiyotlarni ko’rib chiqish;

La Vvedenskaya, V Vinogradova, G.O.Vinokura, Bn Olovina asaelarini qamrab oladi

atamasiilm-fan va hayotga qat’iy kirdi. U so’nggi o’n yilliklarda nutq madaniyatini uning haqiqiy xususiyatlari va xususiyatlar to’plami sifatida o’rganish vazifasi bo’lgan yangi bilim sohasini tan olish haqida gapiradi.

Nutq madaniyati boshqacha aniqlanadi. Shunday qilib da nutq madaniyati haqida o’qiymiz.

1.Ma’lum bir davrda jamiyatning nutq hayotini o’rganadigan va tilni odamlarning asosiy vositasi sifatida ilmiy asosda ishlatish qoidalarini, fikrni shakllantirish va ifodalash vositasini belgilaydigan filologiya fanining bo’limi.

2.Nutning tartibga solinishi, ma’lum bir tarixiy davrda ushbu til jamoasida tilga qo’yiladigan talablarga muvofiqligi, talaffuz normalarigarioya qilish, stress, so’z ishlatish, shakllantirish, iboralar va jumlalarni yaratish. Nutqning tartibga solinishi ham aniqlik, poklik kabi fzilatlarni o’z ichiga oladi.(173, 112)

E.N.Shiryayev nutq madaniyatini birinchi navbatda til normalariga egalik qilish va muayyan aloqa sharoitida va aloqa axloqiga rioya qilishda aloqa maqsadlariga erishish uchun eng katta ta’sirni ta’minlash bilan belgilaydi’ ikkinchidan, nutqni normallashtirishga qaratilgan tilshunoslik sohasi sifatida.(95,11)

B.N.Golovin nutq madaniyatida uchta intizom obyektini – kommunikativ mukammallikni, maqsadga muvofiq va noto’g’ri muloqotni ta’minlaydigan bilim va ko’nikmalar to’plamini va nutq aloqasi haqidagi lingvistik bilimlarni ko’radi

J.I.Skvortsov nutq madaniyatini bir tomondan me’yorlarga ega bo’lishini belgilaydi.

G.O. ostida Vinokur jumla va matnning tarkibiy qismida fonetik, leksik, grammatik aloqalarni tanlash va ishlatish qobilyatini tushunadi.

Biz nutq madaniyatini nafaqat adabiy til normalariga ega bo’lish, nutq faoliyati jarayonida taklif matn, matn, tarkibiy qismlarida til vositalarini tanlash va ulardan foydalanish qobilyati sifatida ko’rib chiqamiz.

Nutq faoliyati- muayyan eshitiladigan va takrorlanadigan so’zlar bilan ta’minlangan yosh o’quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish uchun zarur va yetarli muhit.

Boshlang’ich maktab o’quvchilarining nutq madaniyatining ko’rsatkichi so’zning maqsadlariga muvofiq til imkoniyatlaridan foydalanish qobilyatidir.

Yosh maktab o’quvchilarining nutq madaniyati muammosi bugungi kunda an’anaviy ravishda deb ataladi. Ammo zamonaviy dasturlar boshlang’ich maktab bitiruvchisining nutqiga yuqori talablar qo’yadi. Bu qarama-qarshilik ona tilini o’rganish jarayonida yosh o’quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish bo’yicha ishlarni tashkil etishga imkon beradigan nazariy jihatdan asoslangan metodik nutqni rivojlantirish tizimini yaratish uchun asos bo’lib xizmat qiladi.

Tadqiqotnig maqsadi- boshlang’ich maktab o’quvchilarining nutq madaniyatini shakllantirishga yordam beradigan metodlar tzimini ishlab chiqish va ilmiy asoslashdir.

Tadqiqot maqsadi yosh o’quvchilarning nutq madaniyatini takomillashtirishdan iborat.

Mavzu; Boshlang’ich maktabda ona tilini oa tilini o’qitish metodologiyasida psixolingvistik nazariyaning didaktik talqinidir.

Birinchi bosqichda (2000-2001) tadqiqot muammolari bo’yicha lingvistik, psixologik-pedagogik va metodik adabiyotlar o’rganildi. Matnlarni ishlab chiqarish bo’yicha zamonaviy g’oyalarning xususiyatlari vaadabiy namunaga asoslangan matnlarni yuqori nutq madaniyati standarti sifatida yaratishni o’rganishning dolzarbligi aniqlandi. Yosh o’quvchilar tomonidan og’zaki tajriba berish shartlarini aniqlash va nutq qobilyatlarini shakllantirish uchun eksperiment o’tkazildi.

Ikkinchi bosqichda (2001-2004) muammoning nazariy rivojlanishi amalga oshirildi. Tanlangan lingvistik va psixologik-pedagogik pozitsiyalarni hisobga olgan holda yosh o’quvchlarni to’g’ri monologik nutqni o’qitishning metodik shartlari aniqlandi . Nutq madaniyati talablariga muvofiq matnni ishlab chiqarish qobilyatini rivojlantirish darajasining me’zonlari tanlandi. Qabul qilish tizimi ishlab chiqild va shakllantirush eksperimenti o’tkazildi.

Uchinchi bosqichda (2004-2005) tadqiqot natijalari ko’rib chiqildi va sharhlandi, texnika tizimining samaradorligi to’g’risida xulosalar tuzildi, ilmiy ish materiallari tayyorlandi. ------------------------------

Tadqiqotning ilmiy yangiligi nutq faoliyatining asoslarini metodik talqin qilish va adabiy namunalar asosida kichik maktab o’quvchilarining nutq madaniyatini shakllantirish metodikasini nazariy asoslashdan iborat.

-mualliflik matnlarini ishlab chiqarishga qiziqish paydo bo’lgan va nutq faoliyati ortib borayotgan samarali sharoitlarni aniqlashda ,

-yosh o’quvchilarni psixolingvistik nazariyaga asoslangan to’g’ri monologik nutqni o’rgatishning samarali usullarini aniqlashda,

-normalizatsiya qilingan nutqni shakllantirishning ssamarali uslubiy tizimini yaratishda.

Nazariy ahamiyatga ega bo’lgan boshlang’ich sxema, uning ma’nosini ajratish va o’z fikrlari bilan ona tili vositalari bilan ma’no shakllantirish uchun nutq ishiga asoslanganmatn, tushunish g’oyasi nuqtai nazaridan yosh o’quvchilar nutq madaniyatini shakllantirish usulini oqlashdan iborat.

Amaliy ahamiyatga ega bo’lgan talablar asosida bayonotlarni yaratish qobilyatini shakllantirish bo’yicha ilmiy-uslubiy tavsiyalarni ishlab chiqish bilan bog’liq taklif, matndagi fkr;

-o’z leksik va gramatik kompozitsiyangiz yordamida monologik replikatsiyalarni yaratish ;

-muallifning matnining sintaktik tuzilishi va lug’atidan foydalanishga asoslangan tafsiflovchi tipdagi matnlarni ishlab chiqarish;

-matni batafsil aytib bering;

-matndan kerakli va yetarli ma’lumotni ma’nolarda yo’qotmasdan chiqarib oling;

- semantik qo’llab- quvvatash, muhim tafsilotlarni ajratish ;

-ish g’oyasini shakllantirish .

6.Yuqorida sanab o’tilgan ko’nikmalarni amalga oshirish nutq madaniyatining asoslarini shakllantirishning quyidagi usullari bilan ta’minandi:

-disipatsiya(simantik taxmin)

-simantik qo’llab quvvatlashlarni ta’minlash;

-matnning batafsil tarjimasi;

-matn muallifi bilan muloqot;

-matnni qisqacha takrorlash;

Anti-dispatsiya jarayonida amaliyotga katta ahamiyat berladi va nutq madaniyatining shakllanishi nutq tajribasining batafsil qarorlarining natijasidir.

Semantik qo’llab –quvvatlashlarni tanlash bu- asosni yo’qotmasdan matnni siqish jarayoni.

Matnni qayta tarjima qilish talabalarning nutqini boyitishga, ishlab chiqarishni o’rgatishga imkon beradi.

Matn muallifi bilan muloqot didaktik holat va monologik nutqni rivojlantirish muammolarini hal qilish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Ushbu texnik boshlang’ich maktab o’quvchilari uchun mavjud bo’lib u eksperimental tarda isbotlangan va savol-javob tahlilining mavjud amaliyotidan uzoqlashishga imkon beradi.

Ish uslublari to’plami va og’zaki tajribani sifatli belgilash shartlari o’quvchilarga ona tilini o’qitish jarayonida nutq faoliyati va mustaqilligini namoyish etush imkonini beradi.

7. Tavsiya etilgan usul bo’yicha adabiy namuna sifatida matnga asoslangan kichik maktab o’quvchilarining nutq madaniyatini shakllantirish adabiy tilning dizayni va me’yorlariga muvofiq o’z bayonotlarini yaratish qobilyatini yaxshilash uchun maqbul shart –sharoitlarni yaratadi.