Автомобилларда юк ва пассажирлар таши асослари

6 т к
А К
соат
(2 9 ')
_ А Т б .
с о ат
(2 9 ")
101

---

ф о й д а л а н г а н ҳ о л д а м о к и у с у л и н и қ у л л а б , и ш н и я х ш и л аш
м у м к и н .
И ш в ақ ти д ан ф о й д а л а н и ш н и б а ҳ о л а ш н и н г я н а б и р усу- 
л и б о р и б -к е л и ш (а й л а н и ш ) в а қ т и га кўра а = t 4/ t aflji ф о р м у - 
л ага б и н о а н а н и қ л а н и л а д и .
Ҳаракат тезликлари. 
Т р а н с п о р т в о с и т а с и н и н г иш унум и 
а в т о м о б и л н и н г ҳ а р а к а т т е зл и ги б и л а н т ў ғ р и д а н -т ў ф и б о ғ- 
л и к д и р . Ҳ а р а к а т т е зл и г и э с а , а в в а л а м б о р , а в т о м о б и л н и н г
т о р т и ш -д и н а м и к х у су си яти ва у н и н г т е х н и к ҳ о л а ти га б о г- 
л и к д и р . Бун дам т а ш қ а р и , ҳ а р а к ат т е зл и г и йўл.-и қли м ш а- 
р о и т л а р и , й ўллард а ҳ а р а к а т л а н и ш ж ад ал л и ги , ҳ ай д о вч и лар
м а л ак аси га б о ғл и к д и р . Ҳ а р қан д ай ш ар о и тд а ҳам б ел ги л а н - 
ган ҳ а р а к а т т е зл и г и ҳ а р а к а т х а в ф с и з л и г и ва и ш ҳ а л о к а т - 
с и зл и ги н и т а ъ м и н л а ш и л о зи м .
Й ўл ш ар о и тл а р и и ч и д а ҳ а р ак ат тезли ги га к ў п р о қ т а ъ с и р
э т у в ч и к ў р с а т к и ч л а р г а йўл ҳ а р а к а т қ и с м и н и н г к с н г л и ги , 
ҳарака
1
т ж а д а л л и ги , йўл қ о п л ам аси ҳ о л ати , к ў р и н и ш ш ар о - 
и ти , йўл э г р и л и ги р а д и у с и , н и ш а б л и к у зу н л и ги в а а ҳ а м и я - 
т и , т р а н с п о р т ҳ а р а к а т и н и т а р т и б г а с о л и ш н и т а к о м и л л а ш - 
т и р и ш к аб и л ар ки ради .
Ҳ а р а к а т ж ад ал б ў л ган й и р и к ш аҳ а р л а р ва улар а т р о - 
ф и д а ги ҳ а р а к а т т е з л и г и , т р а н с п о р т о қ и м л а р и у м у м и й т е з - 
л и г и г а б о ғ л и қ б ўлад и .
А в т о м о б и л л а р д а ю к т а ш и ш д а т р а н с п о р т в о с и т а л а - 
р и н и н г ҳ а р а к а т т е зл и г и ва э к с п л у а т а ц и о н т е зл и г и б и р - 
б и р и д а н ф а р қ қ и л а д и . А в т о м о б и л л а р н и н г э н г к а т т а т е з ­
л и ги т у ш у н ч а с и ҳам м авж уд.
Т е х н и к ҳ а р а к а т т е з л и г и (У т) а в т о м о б и л л а р б о с и б ўтган 
й ў л л а р н и н г (L kM) ш у й ў л л а р н и б о с и б ў т и ш га с а р ф л а н г а н
в а қ т (Т ҳ )га н и с б а т и т а р з и д а а н и қ л а н а д и :
я к к а а в т о м о б и л ь учун VT= Т /Т ҳ, к м /с о а т ;
а в т о м о б и л л а р с а р о й и учун VT= L ^ /А Т ҳ , к м /с о а т .
Т е х н и к ҳ а р а к а т т е з л и г и н и ҳ и с о б л а ш д а йўл ҳ а р а к а т и - 
ни т а р т и б га с о л и ш б и л а н б о ғ л и қ ж уд а қ и с қ а в а қ т йўлда 
т ў х т а ш л а р (с в е т о ф о р л и ё к и о д д и й ч о р р а ҳ а , т е м и р йўл 
ш о х о б ч а л а р и д а н ў т и ш ) ва ш у к а б и л а р ҳ а р а к а т в ақ т и га 
қ ў ш и л а д и .
Ҳ о з и р г и д а в р а в т о м о б и л л а р и ю қ о р и д ар а ж а л и т о р т и ш - 
д и н а м и к х у с у с и я т л а р г а э га б ў л и б , у л а р м и к д о р и э с к и
м о д ел л и а в т о м о б и л ь к ў р с а т к и ч л а р и д а н а н ч а ю қ о р и .
102

---

О д атд а, а в т о м о б и л ь д в и г а т е л и н и н г қуввати у н и н г к у та- 
р у в ч ан л и ги га м о сл а н га н б ўлад и . Ш у н и н г учун ю к кўтарув- 
ч а н л и к о ш ган и б и л ан а в т о м о б и л л а р н и н г ҳ а р а к а т т е зл и к л а ­
ри ш ақ ар д ан т а ш қ а р и д а г и м а г и с т р а л ь й ў л л ар д а к а м а й м а й - 
д и . М а с а л ан , М А З -5 1 6 м а р к а л и а в т о м о б и л н и н г ю к кўта- 
р у в ч ан л и ги Г А З-53 а в т о м о б и л и га н и с б а т а н 4 м ар о таб а о р - 
т и қ б ў л и ш и га қ а р а м а й , у л а р н и н г э н г ю қ о р и (м а к с и м а л ) 
ҳ а р а к а т т е з л и к л а р и ф а р қ и 3% д а н о ш м а й д и . Б и н о б а р и н , 
ю к к ў т а р у в ч ан л и ги ҳар хил б ў л ган ҳ о зи р ги д а в р а в т о м о ­
б и л л а р и б и р хи л йўл ш а р о и т л а р и д а т а х м и н а н ў за р о т е н г
т е зл и к б и л ан ҳ ар акатл ан ад и . Ш у н и ҳи со б га о л и б , ш аҳ ар д ан
т а ш қ а р и д а г и I, II ва 111 гуруҳга м а н с у б й ў л л ар д аги ҳ а р а к а т
т е зл и к л а р и у л а р н и н г ю к к ў т а р у в ч а и л и к л а р и д а н қ а т ъ и н а - 
зар б и р хил м еъ ёрд а б ел ги л ан ад и .
Ш аҳ ар и чи й ў л л а р и н и н г қ о п л а м а с и д а н қ а т ь и н а за р ю к 
а в т о м о б и л л а р и учун ҳ и с о б и й ҳ а р а к а т те зл и ги : ю к кў тар у в- 
ч ан л и ги 7 т (ц и ст е р н а л а р д а 6т) гача — 25 к м /с о а т ; ю к кўта- 
р у в ч а н л и г и 7 т ва у н д а н о р т и қ б ў л са — 24 к м /с о а т қ и л и б
м е ъ ё р л ан а д и . К ат та ш аҳ а р л а р ч ега р а с и д а н 10 к м т а ш қ а р и - 
д аги й ў л л ар д а ҳам ю қ о р и д а ги ҳ и с о б и й м еъ ёр қ ў л л а н и л а д и . 
К и ч и к ш аҳ ар ва аҳоли зи ч я ш о в ч и ж о й л а р д а э с а ф а қ а т
улар ч егар аси и ч и д а ги н а а й т и л га н ҳ и с о б и й м еъ ёр қ ў л л а н и - 
лади.
Т р а н с п о р т в о с и т а л а р и н и н г й ў л л а р д а ги т е з л и к л а р и ҳар 
хил т е х н и к -э к с п л у а т а ц и о н о м и л л а р й и ғ и н д и с и г а б о ғл и қ . 
Й ў л л ар ту р и ва т ў ш а м а с и г а кў р а б е л г и л а н у в ч и у л а р н и н г
с и н ф и ( т а с н и ф и ) ҳ а р а к а т т е з л и г и н и б е л г и л а ш г а а с о с
б ў л м а й д и , ч у н к и т ў ш а м а н и н г ҳ о л ати й и л н и н г м а в с у м и - 
га, ё ғ и н г а р ч и л и к ва е д и р и л г а н л и к д а р а ж а с и г а б о ғл и қ д и р . 
Б у л ар ҳ а р а к а т т е зл и г и г а т а ъ с и р э т и б , у н и н г м и қ д о р и н и
15-20 % га к а м а й т и р и ш и м у м к и н . Б а л а н д л и к (т е п а л и к ) 
л а р г а эга ж о й л ар д а ги ҳ и с о б и й ҳ а р а к а т т е з л и г и 3 0 -4 0 % га, 
то ғл и е р л а р д а э с а 4 0 -5 0 % га к а м а й т и р и л а д и . Я к к а а в т о ­
м о б и л н и н г ҳ а р а к а т т е з л и г и г а н и с б а т а н т и р к а м а л и а в т о - 
п о е зд л а р ҳ а р а к а т т е зл и г и 10-20% га к а м а й т и р и л а д и . Ю к - 
с и з а в т о м о б и л л а р ё к и к а м п а с с а ж и р л и а в т о б у с л а р н и н г
ҳ а р а к а т т е зл и к л а р и б и р о з (8% гача) к ў п р о к д и г и кўзга т а ш - 
л а н а д и . Б а ъ зи ш а р о и т л а р д а ҳ а р а к а т т е з л и г и н и н г ҳ и с о - 
б и й м е ъ ё р и т а ш и л а ё т г а н ю к х а р а к т е р и г а (м а с а л а н , х а в ф - 
л и ю к л а р ) кў р а к а м а й т и р и л и ш и м у м к и н .
ю з

---

Ю к ва п ассаж и рлар таш и ш тезли ги н и ан и қ л аш д а ҳаракат 
тезли ги б арча м асалан и ҳал этм ай д и . А втобусларн и н г ораш иқ 
(м ар ш р у т и ч и ) тўхтов ж о й л ар и д а т у р и ш и , о р т и ш -ту ш и р и ш
о п ераци ялари ни баж ариш да тран сп орт воситалари нин г тухтаб 
тури ш и т а ш и ш га зарур бўлган вақтн и ан ч а к ўп ай ти ри б ю бо- 
ради. Ҳ а р а к а т ва б арч а турдаги тухтаб т у р и ш л ар н и ҳисоб га 
олувчи бир соат м обай н и д а тр ан сп о р т во си таси н и н г килом ет- 
рларда ўлчанувчи б оси б ўтган м асоф аси ш артли рави ш да эк с - 
п луатацион т езли к д еб аталади.
Э к с п л у а т а п и о н т е з л и к ( К ) м и к д о р и т р а н с п о р т в о с и ­
т а с и н и н г бутун иш д а в о м и д а у м у м и й б о с и б ў тган м а с о ­
ф а с и (L ) н и н г ў ш а д а в р (и ш д а г и ) в а қ т (Т м с о а тд а ) га 
н и с б а т и т а р з и д а а н и к д а н а д и :
б и р а в т о м о б и л ь учун V3 = L / T iui, к м /с о а т ; 
а в т о м о б и л л а р с а р о й и учун Уз = LyM/A T iiiu, к м /с о а т . 
Ю қ о р и д а г и г а к ў р а а в т о м о б и л н и н г и ш д а б ў лган вақти
қ у й и д аги т е н г л а м а б и л а н а н и к д а н а д и :
Т„ш = L /V , , с о а т
(31)
Т иш ҳ а р а к а т вақ т и в а б ар ч а тўхтаб т у р и ш в а қ т л а р и н и
ўз и ч и га о л а д и , я ъ н и
V7 = 
+ Т 0„г(Т м.„ + Т мнг). 
(311)
Ю қ о р и д а г и г а кўра э к с п л у а т а п и о н т е зл и к :
к м / с о а т . 
п ,„х