Avtomobil elektr jihozlarini ishlatish, diagnostika qilish va

)
 
esa kamayadi. Shu-
ning uchun,  rotorning kontakt plastinasi  va yon  elektrodlar se-
zilarli darajada kuygan bo‘lsa, rotor yoki taqsimlagich qopqog‘i
almashtiriladi.
Bundan tashqari, yuqori kuchlanishni rotorning kontakt plas-
tinasiga uzatadigan ko‘mir kontaktning o‘z yo‘naltiruvchi bo‘ylab
bemalol harakatlanishi tekshiriladi. Markazdan qochma va va-
kuum rostlagich mexanizmlarining qadalish, qotib qolish hollari
bo‘lmasligi nazorat qilinadi. Buning uchun uzgich kulachogini
qo‘l bilan oxirigacha buraladi va qo‘yib yuboriladi. Bunda kula-
chok qadalmasdan, to‘xtamasdan o‘zining dastlabki holiga qay-
tishi kerak. Vakuum rostlagich ham aynan shu usulda tekshiri-
ladi, faqat bunda uzgichning yuqori plastinasi buraladi va qo‘yib
yuboriladi.
Bu ishlarni bajarish vaqtida uzgich kontaktlari benzinda nam-
langan zamsha yoki latta bilan yaxshilab tozalanadi. Kontaktlarning
qurishi uchun 1—2 daqiqa vaqt beriladi va shundan keyingina taq-
simlagich  qopqog‘i  o‘z  joyiga  qo‘yiladi.  Kontaktlarning  ishchi
yuzasini diqqat bilan, iloji bo‘lsa lupa yordamida tekshirish lozim.
Bu yuza qisqa muddat ishlagandan so‘ng yaltiroqligini yo‘qotib,
ozgina g‘adir-budur bo‘ladi va kulrang tus oladi. Bu kontaktlar-
ning tabiiy ravishda bir-biriga moslashish holatidir. Bunday yuzaga
ega bo‘lgan kontaktlar yangilariga nisbatan bir-biri bilan yaxshiroq
tutashadi. Agar kontaktlar yaxshi tutashmasa, ular orasida kuchli
uchqun  hosil  bo‘lsa  kontaktlar  havorang  tus  oladi.  Kontaktlar
moylangan holda ishlatilsa, ular qorayib ketadi.
Kontaktli  o‘t  oldirish  tizimida,  kontaktlar  orasida  uchqun
paydo bo‘lishi sababli, muqarrar ravishda eroziya, ya’ni metall-
ning bitta yuzadan ikkinchi yuzaga ko‘chish hodisasi ro‘y beradi.
Natijada, bitta kontakt yuzasida bo‘rtiq, ikkinchisida esa chuqurcha
hosil  bo‘ladi.  Bo‘rtiqning  balandligi  0,5  mm.dan  kam  bo‘lsa,
kontaktlarning  ish  qobiliyati  buzilmaydi  va  uni  tozalash  shart
emas. Ikkinchi kontaktni tozalaganda chuqurchani butunlay yo‘-
qotib yuborish kerak emas, faqat usti sal silliqlansa, yetarli bo‘-
ladi. Kontaktlar mayda shisha donali (¹150) jilvir qog‘oz bilan
tozalanadi.  Kontaktlarni  tozalash  uchun  qumqog‘oz  ishlatish
mumkin emas. Kontaktlar tozalangandan keyin ularning ishchi
yuzalari bir-biriga parallel bo‘lishi kerak. Kontaktlarning bir-biri
bilan yaxshi tutashishini ta’minlash, ularning ishonchli va uzoq
muddat davomida ishlashining garovidir.

---

86
Agar kontaktlar sezilarli darajada kuygan yoki yeyilgan bo‘lsa,
uzgich kontaktchasi va qo‘zg‘almas kontakt ustunchasi almash-
tiriladi. Kontaktlar tozalangandan keyin ulardagi volfram va ab-
raziv zarrachalarini yo‘qotish maqsadida siqilgan havo bilan to-
zalanadi va benzin bilan yuviladi. Shundan keyin kontaktlar ora-
sidagi tirqish yoki kontaktlarning tutashib turish burchagi rostla-
nadi va o‘t oldirishning ilgarilatish burchagi o‘rnatiladi.
Kontakt-tranzistorli o‘t oldirish tizimlarida kontaktlardan o‘ta-
yotgan tokning qiymati katta bo‘lmaganligi uchun ularda eroziya
hodisasi deyarli sodir bo‘lmaydi. Kontaktlarni uzoq muddat davo-
mida tozalamasa ham bo‘ladi. Lekin ba’zi ekspluatatsion rejimlarda,
masalan, avtomobil nisbatan uzoq vaqt davomida turib qolgan bo‘lsa
yoki havoning namligi me’yordan ortiq bo‘lgan hollarda kontaktlar
yuzasida tok o‘tkazmaydigan volfram oksidlaridan tashkil topgan
yupqa parda hosil bo‘lishi mumkin. Kontaktlardan o‘tadigan kuch-
lanishning qiymati kichik bo‘lganligi uchun bu pardani teshib o‘ta
olmaydi va o‘t oldirish tizimi ishlamaydi. Kontakt-tranzistorli o‘t
oldirish tizimining ish qobiliyatini tiklash uchun kontaktlar ustidan
2—3 marta shishali jilvir qog‘ozni yurgizib yuborish yetarli bo‘ladi.
Kontaktlar ifloslanganda ham oksidli parda hosil bo‘lishi mumkin.
Kontaktlarning  tutashib  turish  burchagi  (uzgich  kulachogi-
ning kontaktlarni tutashish holatidan uzilish holatigacha bura-
lish  burchagi)  ikkilamchi  maksimal  kuchlanish  qiymatigacha
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bu burchak qanchalik katta bo‘lsa, o‘t
oldirish g‘altagining birlamchi chulg‘amidan o‘tayotgan tok ham
kontaktlarning uzilishi daqiqasigacha shunchalik kattaroq qiy-
matga  erishadi,  demak,  ikkilamchi  maksimal  kuchlanish  ham
shunchalik yuqori qiymatga ega bo‘ladi.
Kontaktlar orasidagi tirqish ularning tutashib turish burchagiga
quyidagicha ta’sir ko‘rsatadi. Òirqish qanchalik katta bo‘lsa, kontakt-
larning tutashib turish burchagi shunchalik kichik bo‘ladi va aksincha,
tirqish  kamayishi  bilan  kontaktlarning  tutashib  turish  burchagi
ortadi. Kontaktlar orasidagi tirqishning belgilangan me’yordan katta
bo‘lishi o‘t oldirish tizimining ishida uzilishlarga olib kelishi mumkin.
Ayniqsa, bu avtomobilning tezlashish va dvigatelni ishga tushirish
rejimlarida namoyon bo‘ladi. Òirqish me’yordan kichik bo‘lganda
esa birlamchi zanjirdagi tok zarur qiymatga erisha olmaydi va maksimal
ikkilamchi kuchlanish ham pasayib ketadi. Bundan tashqari, kontakt-
lar orasida yuzaga keladigan uchqunli yoyni so‘ndirish sharoitlari
yomonlashadi va natijada kontaktlardagi eroziya hodisasi kuchayadi.

---

87
Yuqorida keltirilgan sabablarga ko‘ra,
uzgich kontaktlari orasidagi tirqishni yoki
ularning  tutashib turish  burchagini  o‘z
vaqtida  tekshirish  va  rostlab  turish  o‘t
oldirish tizimining ish qobiliyatini saq-
lash hamda ishonchli ishlashini ta’min-
lashning muhim shartidir. Uzgich kon-
taktlari orasidagi tirqish ikki omil ta’sirida
o‘zgaradi. Birinchisi, kontaktlarning yeyi-
lishi bo‘lsa, ikkinchisi, uzgich pishangi
turtkichining yeyilishi. Uzgich kontakt-
lari orasidagi tirqishni tekshirish va za-
rurat  bo‘yicha  rostlash  ishlarini  yangi
avtomobil 1000 km yurganda, keyingi-
larini esa har 40000 km yurganda amalga
oshirish tavsiya qilinadi.
Kontaktlar orasidagi tirqishni tekshirish uchun maxsus dastak
yordamida dvigatelning tirsakli valini aylantirib uzgich kulachogi
shunday  holatga  keltiriladiki,  unda  kontaktlar  orasidagi  tirqish
maksimal qiymatga ega bo‘ladi. Shundan keyin tirqishni shchup
bilan tekshiriladi. Bunda shchup kontaktlar orasiga tiralib kirishi,
lekin pishangchani qochirmasligi zarur. Òirqishni rostlash uchun
(4.1-rasm) uzgich plastinasiga qo‘zg‘almas kontaktli ustunchani
mahkamlovchi vint (1)ni bo‘shatish va rostlash ekssentrigi (2)ni
aylantirib, kontaktlar orasidagi tegishli tirqishni o‘rnatish lozim.
Rostlash tugagandan keyin vint qayta tortiladi va tirqish shchup
bilan yana bir bor tekshiriladi.
Kontaktlar  orasidagi  tirqishni  tekshirish  bilan  birga  uzgich
pishangchasining  o‘z  o‘qida  bemalol,  qadalmasdan  aylanishiga
ishonch hosil qilish kerak. Buning uchun pishangchani barmoqlar
bilan  tortish  va  keyin  qo‘yib  yuborish  kerak.  Prujina  ta’sirida
pishangcha darhol o‘zining dastlabki holatiga qaytishi kerak. Agar
pishangchaning  qadalish  yoki  to‘xtab  qolish  hollari  kuzatilsa,
pishangcha o‘qidan yechiladi, o‘q mayda donali shisha jilvir qog‘oz
bilan silliqlanadi, bir-ikki tomchi (undan ortiq emas) toza motor
moyi bilan moylanadi va pishangcha yana o‘rniga qo‘yiladi. Pishang-
chaning yaxshi  aylanmasligining ikkinchi sababi  — prujinaning
tortish kuchining susayganligi. Prujinaning tortish kuchini dinamo-
metr  yordamida  tekshiriladi  (4.2-rasm).  O‘lchash  vaqtida  kuch
kontaktlarning o‘qi bo‘ylab yo‘naltirilgan bo‘lib, u pishangchaning