157
Nazariy ma’lumotlar
Avtomatlashtirilgan loyixalash xozirgi zamon ilmiy
texnika taraqqiyotining
uzviy bir qismidir. Texnik ob’ektlarni (texnologik mashina va jixozlarni)
loyixalash
avtomatlashtirilmasa juda ko’p vaqt va odam (muxandislik) mexnatini tabal qiladi.
SHu sababli xozirgi vaqtda kundan, kunga ko’payib borayotgan loyixa
konstruktorlik ishlarini, qisqa vaqt ichida ko’p bo’lmagan odam mexnati va material
sarf qilgan xolda avtomatlashtirilgan loyixalash (AL) juda muxim yo’nalish bo’lib
qoldi. Bu esa bozor iqtisodiyoti talablariga to’la javob beradi.
«Avtomatlashtirilagn loyixalash» aloxida texnik fanlar bo’lgan xisoblash
matematikasi (XM) va xisoblash texnikasi (XT) asosida tashkil bo’la boshladi.
Aloxida texnik fanlarda texnik ob’ektlarni loyixalash usullari: loyixalash
masalalarini xal etish usullari va tipaviy ketma-ketligi, asosiy tushunchalar, atamalar
loyxalanayotgan ob’ektlarni baxolash tartibi birin-ketin ishlab
chiqildi va rivojlana
bordi.
Ananaviy muxandislik loyixalash uslublari va yo’llari avtomatlashtirish
talablariga mos tushganligi uchun, zamonaviy «Avtomatlashtirilagn loyixalash»ni
uslubyotiga o’zini ma’lum ta’sirini ko’rsatdi.
Ammo ananaviy loyixalashdagi “Qo’lda” xisoblash (qarorlar qabul qilish)
uslublari ko’plab loyixalash protsedurlarini bajarishda xisobiy usullarni qo’llashga
imkon bermaydi. SHu sababli avtomatlashtirilmagan loyixalash jarayonida tadqiqiy
taxlil qilish va loyixalashni aniqlashda, muxandisni malakasi va intultsiYAsi ishlaydi,
bunda formal uslublardan foydalanilmaydi.
Loyixalash ob’ektini murakkabligi oshishi bilan loyixalash muddati va qiymati
juda katta bo’lib ketadi. SHu sababli fizik tadqiq qilish uslublaridan matematik
modellashtirishga, baxolashni evristik usullaridan algoritmik protseduralari
yordamida aloxida parametrlarni aniqlash va xujjatlarni tayyorlashga o’tilmoqda.
Xisoblash mateatikasi qator matematik ko’rinishi ma’lum loyixalash
protseduralarni algoritmlarini YAratish imkoniYAtini beradi.
Lekin ko’pgina loyixalash protseduralarni xozirda ma’lum matematik uslublar
bilan matematik yozish va algoritmlarini YAratish o’zini oqlamaydi yoki imkoniYAti
yo’q. SHu sababli, loyixalash protseduralarini algoritlari va matematik modellarini
tanlash, YAratish «Avtomatlashtirilgan loyixalashni» ni nazariYAsini tarkibini
tashkil qiladi.
1.2. Murakkab masalalarni xal etishni bor xisoblash texnikasi imkoniYAtlariga
moslash
Algoritmik loyixalash protseduralarini qo’llashni asosiy sharti bu kerakli
xisoblash
texnikasi
vositalarini
borligi
xisoblanadi
«Avtomatlashtirilgan
loyixalash»ni o’ziga xos xususiYAtlari bu masalalarni o’ziga ‘os (ta’sir
omillarini
qisqartirish) uslublari qo’llanishidir. Bunday qilinmasa xozirda bor, YAqin kelajakda
ishlab chiqariladigan xisoblash texnikasi imkoniYAtlari xam bu masalani xal
olmaydi. SHu sababli yirik avtomatlashtirilgan loyixalash tizimlari (ALT)da eng
158
yuqori unumli EXM lar qo’llaniladi va murakkab loyixalash masalalari EXMda
xisoblashga moslashtiriladi.
Murakkab masalalarni xal etishni bor xisoblash texnikasi imkoniYAtlariga
moslash quyidagicha olib boriladi.
- loyixalash jarayonlari maxsus uslublar bilan qator ierarxik darajalar va
aspektlarga bo’lib olinadi.
- «Avtomatlashtirilgan loyixalash tizimlari»da formal
uslublar bilan bajarish
mumkin bo’lmagan va qiyin masalalarni odam tomonidan EXM bilan muloqotda
bajarilishi ta’minlanadi.
Natijada avtomatlashtirilgan loyixalashda jarayoni berilgan murakkab masalani
odamni EXM bilan muloqoti yordamida ko’p material va vaqt sarflamagan xolda
bajariladi. Xozirgi zamonda radioelektronika va mashinasozlik sanoatida yirik
avtomatlashtirilgan loyixalash tizimlari tuzilgan va ishlatilmoqda, shuningdek boshqa
soxalarda xam rivojlanish kuzatilmoqda. Jumladan aloxida dasturiy- appart
komplekslar (interaktiv grafik stnatsiYAlar)
ishlab chiqarilib, aloxida yoki
avtomatlashtirilgan loyixalash tizimlar xisoblash tarmoqlarida ishlatilmoqda.
Bunday stantsiYAlarni qishloq xo’jalik mashinalari ishlab chiqaruvchi, qishloq
xo’jalik mashinalar, sovutish va kompressor mashinalar, kimyo, gaz va neftp sanoati
jixolarini loyixalashda ‘am keng qo’llanilishi mumkin. Moslanuvchan
avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish tarzida avtomatlashtirilgan loyixalash va
tayyorlash ( ishlab chiqarish) integratsiYAsi kuzatilmoqda. Moslanuvchan
avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish xar qanday mashinalarni
ishlab chiqarish
samaradorligini oshiradi. Umuman moslanuvchan avtomatlashtirilgan ishlab
chiqarish tarkibida avtomatlashtirilgan loyixalash tizimlari instrument va
moslamalarni tezda loyixalash, texnologik mashinani loyixalash natijalarini mashina
- tashigich (magnit tasamalar tarzida olinib uni texnologik dastgox (RDB dastgoxalr)
uchun boshqaruv dasturlari tayyorlash uchun ishlatilmoqda. Bu bilan texnologik
mashinani loyixalashdan, tayyorlash, va boshqarish ishlari to’liq
EXM yordamida
bajarishga keng yshl ochilmoqda.
Avtomatlashtirilgan loyixalash ilmiy-texnika yo’nalishi sifatida boshlang’ich
rivojlanish bosqichida turibdi. Kelajak avtomatlashtirilgan loyixalash tizimlari
xozirda ishlab turgan avtomatlashtirilgan loyixalash tizimlarga ko’ra anchagina
yuqori unumdorli, qulay va imkoniYAtlari yuqori bo’ladi.
Avtomatlashtirilgan loyixalash tizimlarni rivojlanishini asoisy yo’nalishlari
avtomatlashtirilgan loyixalashni murakkab ob’ektlarni loyixalashni xamma bosqich
va darajalarida qo’llash, xar xil masalalarni kompleks ravishda xal etish,
sintez
masalalarini avtomatlashtirishni ko’paytirish, odamni EXM bilan tabiiy muloqotini
ta’minlash bo’lib xisoblanadi.
Avtomatlashtirilgan loyixalashni rivojlanishi texnikani konkret yo’nalishlarida
ilmiy texnika progresini o’sishini ta’minlaydi.
YAngi o’ta murakkab ob’ektlarni loyixalash uchun, faqat xisoblash
texnikasinivositalarigina rivojlantirish emas balki masalani matematik jixatdan yozish
va uni yechish uslublarini axtarish zarur bo’ladi.
