Avtomatlantirish va boshqaruv

2-rasm. Iqtisodiy samaradorlikning AT ni joriy qilishga sarflanadigan kapital 
xarajatlarga bog‘liqligi. 
 
bu  yerda:  (}-Kb)f  -i  -qurilmaning  yuklanganlik  koeffitsiyentini  hisobga  olgan 
holdagi  to‘xtashlar  jadalligi,  n  —  zanjirdagi  qurilmalar  soni.  Parallel  qurilmalar 
guruhi uchun, ya’ni biri ishchi ho-latda, boshqasi zaxira holatida bo‘lgan qurilmalar 
uchun to ‘xtashlar jadalligini ushbu formula bilan hisoblash mumkin: 
 
Avtomatlashtirish tizimlarining ishonchliligini oshirish uslublari. Ishonchlilikni 
oshirishning  asosiy  uslublari  ishlab  chiqish  bosqichida  ko‘zda  tutilgan 
zaxiralash(ortiqchalik ishlatish davrida yaxshi texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash 
hisoblanadi.  Funksional,  struktur  (tuzilma)  zaxira-lash  mavjud.  Funksional 
zaxiralash tizimga o‘xshash o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi vazifalarni kiritish bilan 
ta’minlanadi, masalan, analogli va raqamli qayd etish, qo‘lda va masofadan turib 
boshqarish,  asboblar  yordamida  va  displeyda  nazorat  qilish  va  hok.  Struktur 
zaxiralash boshqa-rishning eng muhim vazifalarini bajarishda qurilmalarni parallel 
o ‘rnatishni nazarda tutadi.   
         Struktur  zaxiraning  quyidagi  turlari  farq  qilinadi:  ishchi  qurilmalar  to 
‘xtaganda zaxira qu-rilmalarni avtomatik ulash (,,issiq“ zaxiralash) oldindan montaj 

---

144 
qilingan  zaxira  qurulmani  kom-mutatsion  aloqalarning  o‘zgarishi  hisobiga  ulash 
(,,sovuq“ zaxiralash);  
         Texnik  xizmat  ko‘rsatishni  va  ta’mirlashni  tashkil  etish,  bir  tomondan, 
qurilmalarning  ishonchliligi  to‘g‘risidagi  ma’lumotlarni,  yuz  berishi  mumkin 
bo‘lgan to‘xtashlarni oldindan ay-tish maqsadida to ‘plash va tahlil qilish, ikkinchi 
tomondan esa — optimal davriylikni va avto-matik, va nazorato‘lchov asboblarini 
(NO‘A)  ta’mirlash  ishlari  hajmini  ishlab  chiqish,  va  ta’min-lashni  ko‘zda  tutadi. 
Ishonchlilik  to‘g‘risidagi  m  a’lumotlarni  to  ‘plash  (N  O  ‘A)  sexlaridagi  as-
bobsozlari  va  ta’mirlash  xizmati  xodimlari  zimmasiga  yuklanishi  mumkin.  Bu 
maqsadda to‘x-tashlarni hisobga olish jurnaliga nosozlik vaqti, joyi va sababi, uni 
bartaraf qilish usuli hamda bunga ketadigan mehnat xarajatlari yozib qo‘yiladi. Har 
bir  qurilma  uchun  daftar  tutiladi;  unga  to’xtashlar  haqidagi  m  a’lumotlardan 
tashqari,  qurilmaning  pasport  tavsifi  (chiqarilgan  yili,  tay-yorlovchi  zavod,  ishga 
tushirilgan  sana)  va  profilaktik  ko‘riklar  natijalari,  va  ta’mirlashlar  natija-lari 
yoziladi.  Avtomatlashtirishni  boshqarish  tizimlariga  texnik  xizmat  ko‘rsatish 
ta’mirlashlar  orasidagi davrda  ishonchlilik  ko‘rsatkichlarini kerakli darajada tutib 
turishning asosiy usuli hi-soblanadi. U ayrim qurilmalar va bog‘lanish kanallarining 
metrologik tavsiflarini hamda ish xu-susiyatini test signallari bo‘yicha tekshirishni; 
qurilmalarni  tozalashni;  qurilmalarning  ayrim  ele-mentlarini  sozlash  va 
almashtirishni;  elektr  va  truba  (quvur)li  o  ‘tkazgich  ajraluvchi  birikmalari, 
kontaktlari  va  mustahkamlagichlarining  ishlash  xususiyati  va  ishonchliligini 
tekshirishni  nazarda  tutadi.  Texnik  xizmat  ko‘rsatish  davrida  o‘tkaziladigan 
ta’mirlash ishlari joriy ta ’mirlash deyila-di, ular avtomatlashtirish vositalarining ish 
xususiyatini  ta’minlash  yoki  tiklash  uchun  bajariladi  hamda  tizimning  ayrim 
qismlarini  almashtirishdan  va  (yoki)  tiklashdan  iborat.  Ishonchlilik  ko‘r-
satkichlarini  to’la  tiklash  uchun  tizimning  barcha  qismlarini  nazorat  ta’mirini 
o‘tkazib, so‘ng tek-shirish zarur. 
Avtomatik  elementlarning  ishonchliligi  deb,  ularning  ekspluatatsiya 
jarayonida  ishlash  qobiliyatini  saqlash  xususiyati  tushuniladi.  Ishonchlilikka  baho 
berishda, “buzilish” (“отказ”) tushunchasi ishlatilinadi.  
      Avtomatik elementining “buzilishi” deb, uning ishdan chiqish element funksi-
yalarini qoniqarsiz bajarishga olib keladigan parametirlarning o
’zgarishiga aytiladi. 
Ishonchlilikni eng muhim ko'rsatkichlaridan biri bo'lib, nosozlik (buzilish) jadalligi 
hisoblanadi: 
 
bu yerdagi N(t)–vaqtni t paytida ishga layoqatli elementlarning soni; 
N(t+
𝞓t)-vaqtni (t+𝞓t)paytida ishga layoqatli elementlarning soni; 

---

145 
No’r(𝞓t)- 𝞓t vaqtni ichida ishga layoqatli elementlarning soni; 
         Nosozlik ishlikni  jadalligi bo'yicha ishonchlikni  ko'pgina asosiy  ko'rsatkich-
larini masalan, beshikast (nosozlik etmasdan) ishlash ehtimolligi va nosozlikgacha 
o'rtacha ishlashlik muddatini hisoblab topish mumkin. 
          Avtomatika  elementlarining  sifatini  baholashda,  ularning  tezkor  ishlashligi 
muhim ahamiyatga ega. Bunda ularning vaqt doimiysi, ulanish (ishga tushish) vaqti, 
uzilish (ajralish) vaqti va boshqa ko'rsatkichlari ham ko'rib chiqiladi. 
 
 
 

---

146