Avtomatlantirish va boshqaruv

Raqamli jarayonni boshqarish tizimining asosiy tuzilishi. 
Biz  analog  tizimlardan  ajralib  turadigan  boshqaruv  tizimlari  bilan  jihozlangan 
tizimlarning ayrim xususiyatlarini eslatib o'tamiz: 
  to'g'ridan-to'g'ri  yoki  teskari  aloqa  bilan  nazorat  qilish  qonunlari  dasturiy 
ta'minot yorda-mida dasturlashtirilgan algoritmlar shaklida amalga oshiriladi; 
  qayta ishlangan quantizatsiyalangan (vaqtida diskret) signallar; 
  signallar  analog-raqamli  va  raqamli-analog  konvertorlarda  va  markaziy 
protsessorda amplitudali kvantlash tufayli faqat muayyan alohida qiymatlarni 
olishi mumkin; 
  dasturiy  vositalarning  moslashuvchanligi  tufayli  nazorat  qilish 
algoritmlarining qurilish imkoniyatlari cheklanmagan; 
  boshqarish ob'ektini tavsiflash uslubi va uning matematik modeli etalonligi 
darajasini tanlash 
  dizayn usullarining hisoblash murakkabligi, 
  jarayonlarning  sifati  va  boshqaruv  xarajatlari  o'rtasidagi  munosabatlar,  shu 
jumladan, olingan algoritmlarning xususiyatlari, 
  Ob'ektdan obyektga o'tish vaqtida va turli xil tartibsizliklar mavjud bo'lganida 
algoritm-larning xususiyatlarida o'zgarishlar, 
  ob'ektlarning dinamikasidagi o'zgarishlarga sezuvchanlik. 
  bunday tizimlarning dasturiy ta'minotini ishga tushirish vaqtida ham, ularning 
ishlashi paytida ham osonlikcha o'zgartirish mumkin. 
Raqamli regulyatorlar o'z parametrlarini juda keng diapazonlarda o'zgartirishga 
imkon beradi va deyarli har qanday kvantlash tsikllari bilan ishlashga qodir. 
Raqamli  regulyatorlar  bir  nechta  analoglarni  almashtirish  bilan  bir  qatorda, 
avvalo  boshqa  qurilmalar  tomonidan  amalga  oshiriladigan  qo'shimcha 

---

152 
funktsiyalarni  bajarishi  yoki  butunlay  yangi  funktsiyalarni  amalga  oshirishlari 
mumkin.  
Raqamli  regulyatorlar  asosida  har  qanday  turdagi  boshqarish  tizimlari, 
jumladan,  ketma-ketlikdagi  tizimlar,  o'zaro  bog'liqliklarga  ega  bo'lgan  ko'p 
o'lchovli  tizimlar,  to'g'ridan-to'g'ri  bog'langan  tizimlar.  Kuchli  boshqaruv 
kompyuterlari  va  zarur  matematik  dasturiy  ta'minotni  yaratilishi  natijasida 
ob'ektlarni boshqarish uchun ulardan foydalanish sezilarli darajada kengaydi.  
Bugungi  kunda  raqamli  kompyuterlar  avtomatlashtirilgan  boshqaruv 
tizimlarining ajralmas qismi bo'lib, keng ko'lamdagi vazifalarni hal qilishga imkon 
beradi.Shuning  uchun  ob'ektlarni  raqamli  nazorat  qilish  uchun  quyi  darajalarda 
dasturlashtirilgan  algoritmlar  shaklida  va  yuqori  darajalarda  muammoni 
yo'naltirilgan hisoblash usullarini amalga oshirish uchun dastur shaklida ishlatilishi 
mumkin bo'lgan ko'plab yangi usullar ishlab chiqilishi mumkin.  
     Xavfli texnologik ishlab chiqarishni boshqarish tizimini yaratishda birinchi 
navbatda u ishlaydigan, ishonchli, barqaror va aniqligini ta'minlash, shuning uchun 
kirish  kompyuterni  simulyatsiya  qilishdan  oldin  zarur  va  majburiy  tartibni 
ta'minlashi  kerak.  Takroriylik  munosabatlari  har  bir  yangi  oqim  funktsiyasi 
qiymatining  argumentning  joriy  va  oldingi  qiymatlari  va  funktsiyaning  avvalgi 
qiymatlari 
asosida 
hisoblangan 
qiymatlar 
ketma-ketligini 
hisoblashni 
soddalashtiradi. 
     Raqamli    dastur    bilan    boshqariladigan    dastgohlarda    detallar    raqamlar 
yordamida yozilgan dasturlar asosida ishlov beriladi. Bunday dastgohlarni  xozirda  
EXM  bilan  ham  boshqarilmoqda  bu  esa  o‘z navbatida,  dastgoxlarni  EXM  
bilan  nafaqat boshqarish,  balki  bu dastgoxlar  uchun  dasturlarni  ham  EXMda  
tuzish  imkoniyati yaratilmoqda.Raqamli  dastur  bilan  boshqariladigan  dastgohlar 
qo‘llanishi,avtomatlashtirishda  yangi  bosqichni  boshlanishiga  sabab  bo‘ladi. 
Bunday    dastgoxlar    asosida    tuzilgan    avtomatlashtirilgan    ishlab    chiqarish  
modullari  ishlab  chiqarishni  to‘liq  avtomatlashtirishga erishishdan tashqari EXM 
bilan 
avtomatlashtirilgan 
boshqaruvni 
ham 
qo‘llanishiga 
imkoniyat 
yaratadi.Raqamli    dastur    bilan    boshqariladigan    dastgohlarni    yuqori 
moslanuvchanligi  donalab  va  seriyalab  ishlab  chiqarishni avtomatlashtirishni  
asosiy  dastgohi  bo‘lib  qoldi.  Bundan  tashqari ishlab chiqarish ob’ekti o‘zgarib 
turishi mumkin bo‘lgan ko‘plab ishlab chiqarishda ham qo‘llanishi mumkin. 
   Umumiy  holda,  boshqarish  dasturini  tayyorlash  deganda  berilgan  detall 
ishlanishini bosh-qarish  uchun  xarur  bo‘lgan  dasturlarni tayyorlash,  hisoblash  
va  yozish  (dastur  uzatgichga)  tush uniladi.  
Raqamli dastur yordamida boshqarish tizimi  -  buyruqlarni avtomatik ravishda 
o‘qiydi va bajaradi. 

---

153 
Raqamli  dastur  yordamida  boshqariladigan  dastgohlar quyidagi afzalliklarga ega: 
- odam dastgohda ishlashlashdan ozod bo‘ladi; 
- mehnat unumdorligi ortadi; 
- jihozlar ish bilan ko‘proq ta’minlanadi; 
-  jihozlarning samaradorligi yuqori; 
-  dastur yordamida ishlaydigan dastgohlardan avtomatik liniyalar tuzish oson; 
-    dastur  yordamida  boshqarishni  joriy  etish  sanoat  tarmog‘i  uchun  texnologik 
dasturlarni  tay-yorlashni  markazlashtirishga  imkon beradi; 
-  sifat ortadi va brak kamayadi. 
Dastur  yordamida  boshqariladigan  dastgohlardan  tuzligan avtomat liniyalarni 
elektron  hisoblash  mashinalariga  ulash  oson.  EXM  oldindan    tuzilgan    dastur  
bo‘yicha   butun   liniya    ishini   tashkil    etadi.  Texnologik  jarayonlar darajasidagi 
boshqarish  tizimlari  real  vaqt  masshtabida,  ya’ni  texnologik  jarayonlar  bilan  bir 
vaqtda  ishlashi  lozim.  Bu  holda  boshqaruvchi  hisoblash  mashinasiga  (BHM) 
axborotlar  hajmi  cheklangan  massivlar  shaklida  emas,  balki  amalda  cheksiz 
tasodifiy  ketma-ketliklar  shaklida  beriladi.  Axborotlarni  qayta  ishlash  esa 
cheklangan  vaqt  birligida  bajariladi,  ularning  qiymati  boshqarish  vazifasi  va 
ob’ektlarning dinamik xususiyatlariga bog’liq. 
        TJABT da vaqtning dasturli bo’linishi keng tarqalgan. Bunda tizim uzilishlar 
bilan  ishlaydi  deyiladi,  ya’ni  bir  dastur  boshqasini  uzishi  mumkin.  Bunda,  qaysi 
masala boshqasidan muhimli-gini va mazkur texnologik jarayonning turli xususiy 
boshqarish algoritmlari qanday afzallikka egaligini aniqlash zarur.  
        Zamonaviy  boshqarish  tizimlarida  uzilish  quyidagicha  bajariladi.  BHM  ga 
nisbatan  hap  bir  tashqi  qurilma,  shu  jumladan  boshqarish  ob’ekti  ham  zarur 
bo’lganda o’zining mashina bilan ishlashning bu hol uchun maxsus dastur bo’yicha 
ishlash  ehtiyoji  haqida  ma’lum  qilib,  bog’lanishni  (aloqani)  tanlash  signalini 
ifodalashi  mumkin.  Bunday  dastur,  tabiiyki,  mashina  xotirasida  saqlanishi  kerak. 
Talab kelganda mashina o’z ishini vaqtincha uzadi, bu uzilish sodir bo’lgan joriy 
dastur  o’rnini  xotirlaydi  va  chaqirilgan  dasturni  bajarishga  o’tadi.  Bu  dasturni 
bajargandan so’ng va boshqa talab bo’lmasa, mashina uzilgan joriy dasturga qaytadi.  
        Uzilishga bir vaqtda keladigan bir nechta talab bo’lganda ular xizmat ko’rsatish 
uchun navbatga tizilishadi. Uzilishlar tizimi shunday tarzda tashkil etiladiki, bunda, 
turli xil talablar uchun turlicha afzallik belgilanadi va juda past afzalikka ega bo’lgan 
talab  yuqoriroq  afzallikdagi  talab  bilan  uzilishi  mumkin,  ya’ni  uzilishlar  ichida 
uzilishlar bo’lishi mumkin. Uzilishga bo’lgan talabni ikki guruhga ajratish mumkin: 
ma’lum vaqt oralig’idan kech qolmagan holda ishlov berilishi kerak bo’lgan talablar 
(aks holda axborot yo’qotiladi yoki biror narsani o’zgartirib bo’lmaydi) hamda o’z 
navbatini istagancha vaqt ko’tishi mumkin bo’lgan talablar.  
 
 

---

154