Avtomatlantirish va boshqaruv

26 - MA’RUZA: BOSHQARISH TIZIMLARINING ISHONCHLILIGI. 
 
Avtomatlashtirish  tizimlarining  ishonchliligi  tizimning  berilgan  vazifalarni 
ishlatishga  oid  ko‘rsatkichlarining  belgilangan  qiymatlarini  vaqt  o‘tishi  bilan 
saqlanishi bilan bajarish xususiyati tizimning beto‘xtovligi, ta’sirlanuvchanligi va 
uzoq muddat ishlashi orqali belgilanadi. 
Beto‘xtovligi  —  tizimining  ishlatish  jarayonida  berilgan  vaqt  davomida 
(ishlab  chiqarish  sikli,  smena,  oy,  choraklik,  yil  davomida)  majburiy  (rejadan 
tashqari)  to  ‘xtashlarsiz  ishlash  uz-luksizligi  jarayonini  saqlash  xususiyatidir.  U 
ayrim vazifalar, qism tizimlari va umuman tizim-lami inkor qilishga ishlash bilan 
xarakterlanadi. Ta’mirlashga yaroqlilik tizimining inkor qilish-larning oldini olish, 
aniqlash va inkorlarni bartaraf etishga moyilligi bilan xarakterlanadi. Bu ko‘rsatkich 
mumkin bo‘ladigan inkorlardan (to‘xtashlardan) so‘ng ish xususiyatini ko‘p marta 
tiklab, uzoq vaqt foydalanishga m o‘ljallangan tizimlar uchun muhimdir va u o ‘rta 
tiklanish vaq-ti bilan xarakterlanadi. 
Uzoq muddatlilik  — bu tizimning ish xususiyatini oxirgi holatgacha saqlay 
olish  xossasi-dir  (texnik  xizmat  ko‘rsatish  va  ta’mirlash  uchun  zarur  uzilishlar 
bilan). U tabiiy va m a’naviy eskirish omillari bilan belgilanadi va tizimning xizmat 
qilish muddati bilan aniqlanadi.  
Avtomatlashtirish  tizimini  ishlab  chiqish,  loyihalash,  joriy  qilish  va  sanoat 
ekspluatatsi-yasi jarayonida uning ishonchliligining optimal darajasi belgilanishi va 
o‘rganilishi  kerak.  Past  darajaning  oqibatlari:  texnologik  rejimning  buzilishi, 
yaroqsiz,  maqsadga  qaratilgan  mahsulotni  to  ‘la  ishlab  chiqarmaslik,  avariyalar, 
portlashlar, shuningdek tizimni ta ’mirlashga xarajatlarning ortishi. Ayrim hollarda 
tizim  ishonchliligi  darajasining  past  bo‘lishi  uning  samaradorligini  nol  (puch)ga 
keltirishi  yoki  hatto  manfiy  qilib  qo‘yishi  mumkin  (ya’ni  xarajatlar  iqtisodiy 
samaradan  ham  yuqori  bo‘ladi).  Ishonchlilik  ko‘rsatkichlarining  ortishi  ham 
xarajatlarning ortishiga olib keladi. 
Tizim  ishonchliligining  optimal  darajasini  o‘rnatish  va  ta  ’minlash  —
murakkab 
va 
mas’u-liyatli 
vazifa, 
chunki 
kimyo 
va 
oziq-ovqat 
texnologiyasiobyektlarini boshqarish (TOB)ni avto-  matlashtirish ko‘p funksiyali 
(vazifali) tizimga kiradi, uning tarkibida juda ko‘p texnik qurilma-lar va operativ 
xodimlar bo‘ladi. Bir tomondan, ayrim vazifani (ishni) bajarishda bir nechta tex-nik 
qurilmalar  foydalanilishi  mumkin,  ikkinchi  tomondan  —  ayni  bir  qurilmadan  bir 
nechta  vazifani  bajaruvchi  o  ‘rnida  foydalanish  mumkin.  Tizimlarning  ko‘pligi 
(ortiqchaligi) ham katta ahamiyatga ega (apparatli, informatsion, vaqtiy funksional 
tizimlar), bu umuman tizimning ishonchliligini, ayrim qism, tizimlar va qurilmalar 
ishonchliligidan  yuqoriroq  tutishga  imkon  beradi.  Operativ  xodimlarning  bo‘lishi 
berilgan vazifalarni bajarish umumiy ishonchliligini oshi-rishi ham  mumkin (agar 

---

142 
xodimlar boshqaruvning zaxira bo‘g‘ini bo‘lsa), xodimlar texnik quril-malar bilan 
izchil ishlagan holda ishonchlilikni kamaytirishi ham mumkin.