Avtomatika va elektrotexnika

Ma’lumki, inson o‘zining aql-zakovati, iymon-e’tiqodi va ijodiy mehnati bilan boshqa barcha tirik jonzotlardan farq qiladi.

Inson - ongli mavjudot. Ongni shartli ravishda ikki katta qismga bo‘lish mumkin: birinchisi, insonning ruhiy olami: ikkinchisi - fikriy olam, ya’ni tafakkur olamidir. Ruhiy olam (bu sohani ruhshunoslik ilmi - psixologiya tadqiq etadi) o‘z tarkibiga sezgilar, idrok, tasavvur, kechinma, his-hayajon, diqqat, xotira va boshqalarni qamrab oladi. Tafakkurning mantiqiy shakllariga tushuncha, hukm va xulosa kiradi (bularni logika, ya’ni mantiq fani o‘rganadi).

Falsafaning oltin qoidalaridan biri - til va tafakkur birligidir. Tilning eng birlamchi mahsuli so‘z bo‘lgani kabi, tafakkurning dastlabki shakli - tushunchadir. Tushunchalar bir yoki bir necha so‘zlar bilan ifoda-lanadi; ammo har qanday so‘z ham tushuncha bo‘la olmaydi. So‘zlar vositasida anglatilgan fikr gap deb atalishini biz boshlang‘ich sinflardanoq bil-ganmiz.

Inson tafakkuri voqelikni idrok etish mobaynida turli fikrlar, qarashlar, g‘oyalar va ta’limotlar yaratadi. Binobarin, g‘oyalar ham inson tafakkurining mahsulidir. Lekin tafakkur yaratgan har qanday fikr yoki qarash, mulohaza yoki nuqtai nazar g‘oya bo‘la olmaydi. Faqat eng kuchli, ta’sirchan, zalvorli fikrlargina g‘oya bo‘la olishi mumkin.

G‘oyalarning oddiy fikrlardan farqi yana shundaki, bular garchi tafakkurda paydo bo‘lsa-da, inson (va jamiyat) ruhiyatiga, hatto tub qatlamlariga ham singib boradi. G‘oya shunday quvvatga egaki, u odamning ichki dunyosigacha kirib borib, uni harakatga keltiruvchi, maqsad sari etaklovchi ruhiy-aqliy kuchga aylanadi.

Jahon tajribasiga nazar tashlasak, butun dunyo taraqqiyotiga ulkan ta’sir ko‘rsatgan nazariya, ta’limot va mafkuralarni yaratish uchun insoniyat tarixining turli davrlarida ulkan aql- zakovat, iste’dod va teran tafakkur egalari mislsiz zahmat chekkanini ko‘ramiz. Sokrat va Platon, Konfutsiy va Najmiddin Kubro, Alisher Navoiy va Maxatma Gandi kabi buyuk mutafakkirlar faoliyati buning yaqqol tasdig‘idir.

Har qanday g‘oyaning paydo bo‘lilishi, shakllanishi va rivojlanishi kishilik jamiyatining mavjudlik shakllariga bog‘liqdir. G‘oya, birinchi navbatda, kishilik jamiyati tarixiy rivojlanishining mahsulidir. Kishilik jamiyatidan tashqarida g‘oya mavjud emas. G‘oya moddiy va ma’naviy borliqning kishilar ongidagi in’ikosi sifatida vujudga keladi, shakllanadi va rivojlanadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda har bir g‘oyaning tabiatiga obyektivlik va subyektivlik xosdir.

Bunda g‘oyaning obyektivlik xususiyati birinchidan, uning vujudga kelishiga, shakllanishiga, rivojlanishiga turtki beradigan ob’yektiv reallikning, ya’ni tashqi olam - tabiat, jamiyatning, ularga tegishli bo‘lgan narsa, hodisa, voqea, jarayonlarning mavjudligi; ikkinchidan, bir g‘oya va mafkuralar tizimining ikkinchi bir g‘oya va mafkuralar tizimiga bog‘liq bo‘lmagan holda faoliyat olib borishi; uchinchidan, g‘oyaning biron-bir shaxs tomonidan o‘zicha xayolan o‘ylab topilmaganligi; to‘rtinchidan, uning real tarixiy shaxs faoliyati bilan bog‘liqligida ko‘rinadi. Bu hayotda amal qilayotgan g‘oyalarning tashqi olam, tabiat va jamiyatda sodir bo‘lgan jarayonlar asosida shakllangan ijtimoiy hodisa, ya’ni ontologik tabiatga ega bo‘lgan voqelik ekanligini ko‘rsatadi. Bu esa o‘z navbatida g‘oyani ontologik jihatdan tushunish imkonini beradi. Demak, g‘oya ontologik jihatdan mavjud ijtimoiy borlikni o‘zida aks ettiruvchi obyektiv mazmunga ega bo‘lgan ma’naviy hayot shakllaridan biridir.

Shu sababli g‘oya gnoseologik nuktai nazaridan "g‘oya - inson ongining tarkibiy qismi; tashqi olamning obrazli, in’ikosi va aksi; inson va hodisalarni anglash shakli; inson ongining tashki olam va hayot hodisalariga nisbatan aks ta’sirining namoyon bo‘lish shakllaridan biri", - degan ma’noni anglatadi. Demak, g‘oyaning gnoseologik tabiatini falsafiy jihatdan anglash, uni ilmiy tushuncha sifatida ta’riflash, tavsiflash va tasniflash imkonini beradi hamda g‘oyani siyqalashtirish maqsadga muvofiq emasligini ko‘rsatadi.