|
Kvazitabiiy modellar o‘z ichiga tabiiy va matematik modellarni ipimrab oladi. Bu ko‘rinishdagi m odellar m atem atik m odellar qoniqarli natija berm aganda (masalan, inson-operator modeli), ti- /im elem entlari orasidagi bog'liqlik to‘la aniqlanm aganda, ularni e’tiborga olish modelni yaratishda qiyinchilik yoki katta sarfga i>lih keladigan holatlarda qollaniladi. M asshtabli model bu shunday tizimki, bunda qurilgan model I ahiati original obyekt kabi bo‘lib, originaldan faqatgina masshtabi l>o‘yicha farq qiladi. M asshtabli m odellashtirishning m etodologik asosi bo‘lib o£xshashlik nazariyasi xizm at qiladi. Bunga ko‘ra original obyekt bilan model orasidagi geom etrik o'xshashlikni hamda param etrlar orasidagi mos m asshtablarni saqlash ko‘zda I ill iladi. Analogli modellar deb shunday tizimga aytamizki, bunday ti- /imlar tabiatiga ko‘ra originalidan farq qilsada, ularning ishlash litrayonlari yaqin bo‘ladi. Bunday m odellarda o‘rganilayotgan nhyekt va uning modeli param etrlari orasidagi bir qiymatli moslik ham da ularda ro‘y beradigan jarayonlarni m atem atik tavsifl.ish bir xilligini ta ’m inlashi zarur bo‘ladi. Bundan ko‘rinib tuiibdiki, analogli m odellarni yaratish uchun tadqiq qilinayotgan ii/im ning m atem atik tasnifi bo‘lishi talab qilinadi. Analogli m odellar sifatida mexanik, gidravlik, pnevm atik ti- /im lardan foydalaniladi. Lekin eng ko‘p tatbiqga ega bu elektr va rlcktron analogli m odellar bo‘lib hisoblanadi. Bu yerda tok kuchi yoki kuchlanish boshqa tabiatli fizik kattaliklar orqali aniqlanadi. Analogli m odellarni o‘ziga xosligi ularning m odellari yaratilayotgan tizim sonli param etrlari o‘lchashga va uning xarakteristikalar n'/.garishiga qayishqoqligi va soddaligidadir. Analogli m odellar hisoblash texnikasi vositalarini mantiqiy rlcm entlar bosqichida va elektr zanjirlarini tadqiq qilishda, agar U/im ishlashi, m asalan, differensial yoki algebraik tenglam alar orqali ifodalansa qollaniladi.
Matematik modellar. Agar tizim holati va ishlashi abstrakt II Ida, xususan, m atem atik atam a va qonunlar orqali tavsiflan gan modelga m atem atik model deb ataladi. Bunday modellarni qurish uchun ixtiyoriy m atem atik vositalardan foydalanish m um kin, ya’ni algebraik, differensial va integral hisoblash, to‘plamlar nazariyasi, algoritmlar nazariyasi va boshqalardan foydalanish m um kin. Umuman olganda barcha matematika obyekt va jarayonlarning modellarini yaratish va ularni tadqiq qilish uchun yaratilgan deyilsa xato bo‘lmaydi. Tizimni abstrakt tasniflashga quyidagilarni ham kiritish mumkin: kimyoviy formulalar, sxemalar, chizmalar, xaritalar, diagrammalar va boshqalar. Model ko‘rinishini tanlash tadqiq qilinayotgan tizim xususiyatlariga, m odellashtirish maqsadiga bog'liq, chunki m odellarni tadqiq qilishdan maqsad ularni o‘rganish natijasida m a’lum bir guruh savollarga javob olishdan iborat. Boshqa yana qandaydir m a’lumot olish uchun boshqacha ko‘rinishdagi modeldan foydalanishga to ‘g‘ri kelishi m um kin.
Modellashtirishning maqsadi va original obyektning o‘ziga xos xususiyatlari oxir oqibatda model va uning tadqiq qilish usullarining ko‘plab o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlab beradi. Masalan, matematik modellarni ikkita sinfga ajratish m um kin: determ inirlangan va ehtimollik (stoxastik). Birinchisi, ya’ni determ inirlangan holda model param etrlari va xarakteristikalari orasida o‘zaro bir qiymatli moslik o‘rnatilgan bo‘ladi, ikkinchi holda esa moslik m azkur m iqdorlarning statistik qiymatlari orasida o‘rnatilgan bo‘ladi. U yoki bu ko‘rinishdagi modelni tanlash tasodifiy holatlarni e ’tiborga olish darajasiga bogMiq bo‘ladi. M atematik modellarni ularni tadqiq qilish usullariga qarab quyidagi ko‘rinishlarga ajratish m um kin: analitik modellar, sonli modellar va imitatsion modellar.
Analitik model deb ma’lum bir matematik apparatlar yordamida masala yechimini, ya’ni tenglama yechimini aniq ko‘rinishda olishga aytiladi. Sonli modellarda esa analitik modeldan farqli ravishda tayinli aniq boshlang‘ich shartlar asosida masalaning xususiy yechimlari olinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
