|
«Маърифатлиабсолютизм». Мариятерезаислоҳотлари. Мария Тереза (1740 –1780) ва Иосиф ИИ (1780 –1790) ҳукмронлик йил-лари Австрия тарихида «Маърифатли абсолютизм» деб аталади. Бу даврда бир қатор ислоҳотлар ўтказилиб, улардан асосий мақсад абсолют монархияни ривожланиб бораётган бозор муносабатлари манфаатларига мослаштириш ва янги ижтимоий муносабатлар-га кенг йўл очиш, айни пайтда зодагонларнинг етакчилик ролини сақлаб қолиш эди. Ислоҳотларни ўтказишда француз маърифатпар-варлари, айниқса Вольтернинг ғоявий меросидан унумли фойдала-нилди.
Ўтказилган ҳарбий ислоҳотлар натижасида марказлаштирилган рекрут йўли билан доимий тўлдирилиб борувчи мунтазам армия шаклланди. Молия ислоҳотидаги асосий йўналиш солиқ соҳасидаги
эски феодал имтиёзларни бекор қилиш ва умуман солиқ ҳуқуқини шаклланиб келаётган бозор муносабатларига мослаштиришдан иборат бўлди. Зодагон ва руҳонийларнинг солиқ соҳасидаги имти-ёзлари бекор қилинди, янги меросдан олинадиган солиқ ва жон бош солиғи жорий қилинди. Меросдан олинадиган солиқдан тушган маблағ мактаблар қурилишига сарфланадиган бўлди.
Капиталистик муносабатларнинг ривожланишида 1775 йили ички божхона чегараларининг, турли-туман божларнинг бекор қилиниши катта аҳамиятга эга бўлди. Янги қонунга биноан мамлакатга ки-ритиладиган хом-ашёга жуда паст, зеб-зийнат маҳсулотларига эса анча юқори бож тўлови ўрнатилди. Ароқ ва винонинг зеб-зийнат қаторига киритилиши Мария Терезанинг халқ орасидаги обрўсига путур етказди.
Ҳарбий ва молиявий ислоҳотларнинг амалга оширилиши давлат аппаратида ҳам ўзгаришлар бўлишига, бюрократик марказлашув-нинг кучайишига, ҳисоб ва назорат тизимининг такомиллашуви-га олиб келди. Мария Тереза даврида Австрия тарихида биринчи марта ерларнинг тўлиқ рўйхатга олиниши ўтказилиб, бу аҳоли сони ҳақида аниқ маълумотга эга бўлиш имконини берди. Унга кўра Габ-сбурглар империясида 25 миллион киши, шундан 13 миллиони Ав-стрияда ва Чехияда яшар эди.
Қишлоқ хўжалигида ўтказилган ислоҳотлар натижасида қишлоқда ҳам капиталистик муносабатлар шакллана бошлади. Айниқса ернинг товар сифатида сотилишига рухсат берадиган фармоннинг эълон қилиниши бу жараённи тезлаштирди. Абсолют давлат фақат саноат ва савдони рағбатлантириш билан чекланиб қолмади. Мария Тереза даврида маориф ва таълим соҳасида ҳам муҳим ўзгаришлар юз берди. Унинг ислоҳотлари натижасида Австрия Европада биринчилардан бўлиб давлат субсидияси ҳисобига бутун бошли мактаблар тизимини қуришга киришди, савдо ва са-ноат учун мутахассислар тайёрлайдиган махсус техник билим юртлари пайдо бўлди. Табиий фанлар, айниқса тиббиёт соҳасида катта муваффақиятларга эришилди. Бу даврда Австрия жаҳон мадания-тига фақат йирик олимлари билангина эмас, Волфганг Амадей Мотсарт ва Ёзеф Гайдн сингари буюк композиторлари билан ҳам ҳисса қўшди.
ИосифИИислоҳотлари. Мария Терезанинг ислоҳотларини унинг ўғли Иосиф ИИ (1780 –1790) муваффақият билан давом эттирди.
1781 йил 1 ноябрда Иосиф ИИ Чехия, Моравия, Силезия ва Галицияда крепостной ҳуқуқни бекор қилиш ҳақида ўзининг биринчи фармонини («Фуқаролар ҳақида патент») қабул қилади. Кейинги йиллари бу қонун Штирия, Каринтия, Крайна ва Венгрияга ҳам жо-рий қилинди. Бу қонун қишлоқда капиталистик муносабатларнинг янада ривожланиши учун катта туртки бўлди.
Маъмурий-ҳудудий соҳада ўтказилган ислоҳотлар ўлкаларнинг мухториятига чек қўйишга қаратилган эди. Шу мақсадда бутун мамлакат 13 та вилоятга бўлиниб, уларни марказдан тайинланадиган амалдорлар бошқарадиган бўлди. Марказлаштириш сиёсати Венгрия, Трансилвания, Галиция ва бошқа ҳудудларни колониялаш-тириш билан қўшиб олиб борилди. Минглаб жанубий германиялик ва австриялик немислар бу ҳудудларга кўчирилди. 1784 йили барча маъмурий органларда немис тилини қўллашнинг мажбурийлиги тўғрисида фармон чиқарилди.
Императорнинг диний бағрикенглик тўғрисидаги декрети анча прогрессив характерга эга эди. Бу декрет протестант ва грекправослав черковига нисбатан қўлланилиб келинган барча камси-тишларни бекор қилди. Шунингдек, яҳудийларни ҳуқуқ жиҳатидан тенглаштириш, маълум касбларни эгаллашга бўлган чеклашни бе-кор қилиш ва геттоларни1 тақиқлаш тўғрисидаги қонун ҳам катта ижобий ҳодиса бўлди.
Маданият ва маърифатни ривожлантириш учун Иосиф томо-нидан амалга оширилган тадбирлар, хусусан: князлар ва католик черковидан цензура ҳуқуқининг олиниши; тақиқланган адабиётлар рўйхатининг қисқартирилиши; ноширларга ҳомийлик қилиш; кутуб-хона ва ўқув заллари ташкил қилиш; 6 –12 ёшли болаларнинг умумий мажбурий таълимини жорий қилишга ҳаракат катта аҳамиятга эга бўлди. Бироқ Иосиф ислоҳотларининг кўпчилиги кейинчалик, айниқса француз инқилобининг қўрқуви остида, бекор қилинди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
