Август 2020 3-қисм

Август 2020 3-қисм
Тошкент
amirligi devonxona arxivi bevosita amir qo‘l ostida bo‘lgan. Masalan, Amir Muzaffar Buxoroda 
o‘zining qarorgohida arxivni o‘z yonida saqlardi. Uning o‘g’li Sayyid Abul Ahad Buxoro amirligi 
devonxona arxivini o‘zi bilan birgalikda Karmanadagi qarorgohiga olib keldi. 1910-1920 yilda 
Amir Olimxon uni Buxoroga keltirdi. Devonxona parvonachi qo‘l ostida edi. Baxtga qarshi 
Buxoro amirligining devonxona arxivi hozirgi kunga qadar saqlanib qolmagan. Shunday taxminlar 
borki, 1920 yildagi Buxoro inqilobi davrida bu arxiv sovet askarlari tomonidan ishg’ol qilingan 
edi va bu arxiv turk frontiga ko‘chirib o‘tkazilgan. O‘zbekiston Milliy arxivida 5 mingga yaqin 
Buxoro amirligi devonxona hujjatlari saqlanadi, lekin ularning hammasi Buxoro Qushbegisi 
nomiga yozilganligi sababli «Buxoro amirligi Qushbegisining kanselyariyasi»arxivida saqlanadi. 
Bundan tashqari, fondda Buxoro amiri va Afg‘oniston shohi o‘rtasidagi yozishma hujjatlari ham 
saqlanadi. Qushbegi Buxoro amirligida katta imtiyozlarga ega edi, butun devonxona orqali davlat 
boshqaruviga tegishli siyosiy, madaniy,iqtisodiy doiradagi hujjatlar o‘tardi. Mirzo Nasrulloh 
qushbegigacha arxiv tartibga ketirilmagan bo‘lib, er ostida maxsus sandiqlarda saqlanardi. YAngi 
tayinlangan Usmonbek Qushbegi savodsiz kishi bo‘lganligi sababli, arxivning tarixiy ahamiyatiga 
uncha e’tibor bermagan. 1920 yil sentyabr oyida Buxoroda Sovet hokimiyati o‘rnatilgandan so‘ng, 
Kuybishev boshchiligida Amir va Qushbegining arxivini topish va uni saqlash yuzasidan Buxoro 
Revkomi tomonidan buyruq chiqarilgan edi. CHK va militsiya xodimlari tomonidan Arkning 
er osti xonalarida hujjatlar saqlangan sandiqlar topilgan. Ayrim hujjatlar devonxonaning polida 
va tokchalaridan topilgan. Taxminan ular ham amaldorlar tomonidan quvg‘in paytida tashlab 
ketilgan. Barcha hujjatlar hech qanday tartibsiz va yozuvsiz qutilarga solingan va sobiq Sovet 
Xalq Nozirligi omborlariga jo‘natilgan, u erda tashqi ishlar vazirligi omborlariga joylashtirilgan. 
Ming yildan oldin yozilgan bu hujjatlarning shu kunlarga qanday yetib kelgani ko‘pchilik 
uchun qiziq albatta.
Arxiv ma’lumotlarida keltirilishicha, vaqf hujjatlari 1972 yilga qadar Petrburgda saqlangan. 
Bizning hujjatlar olis yurtlarda nima qilib yuribdi desangiz, Chor Rossiyasi davrida O‘zbekiston 
boyliklari sifatida barcha manbalar olib ketilgan. Yillar davomida bu hujjatlar kerak, nokerakka 
ajratilgan. Mutaxassislar o‘rganib, vaqf muhim hujjatlar qatoriga kirmasligi, ularni O‘zbekistonga 
qaytarish mumkinligini tavsiya etishgach, bu hujjatlar davlat arxiviga topshirilgan.
Nima ham deymiz? Bu hujjatlar bizga kerak va eng muhimi yurtimizga qaytdi. Kim biladi 
deysiz, ajdodlarimizning qanchadan-qancha bebaho durdona asarlari, ilmiy yutuqlari qaysi 
o‘lkalarda ushlab turilibdi. Eh, beshafqat tarix.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. R.Shamsutdinov, Sh.Karimov, S.Xoshimov, O’.Ubaydullayev “vatan tarixi” kitobi Sharq 
nashriyoti Toshkent 2016
2. A.Sa’diyev “O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish” O’qituvchi nashriyoti Toshkent 1993-
yil
3. R.H.Murtazayeva va boshqalar. “O’zbekiston tarixini” darslik. Yangi asr avlodi Toshkent 
2005-yil
4. Aim.uz
5. Wikipedia.org 

---

67