Ko’rsatkichlarning bir qismi ushbu jadvalga kiritilmasligi mumkin. Masalan, mijoz-korxona joriy yil yakuni bo’yicha foyda olmagan yoki kam foyda olgan bo’lib, bu ko’rsatkich – korxonaning balans foydasi auditor fikriga ko’ra mazkur korxonada audit o’tkazish uchun ahamiyatsiz bo’lishi mumkin. Korxona agar foyda olmaydigan, notijorat korxona yoki tovar, ish va xizmatlar realizatsiyasidan olingan tushumdan boshqa manbalar hisobiga moliyalashtiriladigan tashkilot bo’lsa, unda sotish jarayoni bo’lmasligi mumkin.
Auditor jadvalning 4 grafasida chiqarilgan miqdor ko’r-satkichlarini tahlil qilib chiqishi kerak. U boshqalaridan katta va (yoki) kichik tomonga keskin farq qiladigan miqdor-larni chiqarib tashlashi mumkin. Qolgan ko’rsatkichlarga asosan o’rtacha miqdor hisoblab chiqarilib, uni keyinchalik ishlashga qulay bo’lishi uchun yaxlitlash lozim. Ammo yaxlitlanganidan so’ng uning miqdori o’rtacha miqdordan u yoki bu tomonga o’zgarishi 20% dan oshmasligi kerak. Ushbu ko’rsatkich muhimlik darajasini tavsiflaydigan yagona ko’rsatkich bo’lib, auditor ulardan o’z ish faoliyatida asos sifatida foydalanishi mumkin.
Ushbu ko’rsatkichlarni batafsilroq ko’rib chiqamiz.
«Sotilgan mahsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxi» eng muhim ko’rsatkichlardan hisoblanadi va «Mah-sulot (ish, xizmat)larni sotishdan olingan tushum» ko’rsat-kichiga qaraganda ko’proq o’zgarib turadi.
Bu ikkala ko’rsatkich ham asosan savdo, engil sanoat va oziq-ovqat sanoati korxonalarining moliyaviy hisobotlari uchun muhim ko’rsatkich bo’lishi mumkin. Qishloq xo’jalik korxonalarida esa balans aktividagi I bo’limning jami (120-satr), II bo’limning jami (380-satr) va passivdagi II bo’lim jami (690-satr) eng muhim asosiy ko’rsatkichlar bo’lishi mumkin. Balans aktividagi I bo’limni muhim ko’rsatkich deb olishning sababi amaliyotda ko’pchilik qishloq xo’jalik korxonalarida uzoq muddatli aktivlar haqqoniy qayta baholan-magan va bozor bahosidan keskin farq qiladigan holatlar uchraydi.
II-«Joriy aktivlar» bo’limini auditda muhim ko’rsatkich sifatida qo’llash agrar sektor korxonalarida asosan «Tugallanmagan ishlab chiqarish» moddasi (150-satr) bilan bog’liq. Chunki, amaliyotda ko’pchilik qishloq xo’jalik korxonalarida ayrim sub’ektiv sabablarga ko’ra joriy yilda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga tegishli xarajatlar, go’yoki tugallanmagan ishlab chiqarish hisoblanib, balans aktivida sun’iy ravishda oshirilgan nohaq summani yuzaga keltiradi. №4-«Tovar-moddiy zahiralar» va №21- «Xo’jalik yurituvchi subektlarning moliyaviy-xo’jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schetlar rejasi va uni qo’llash bo’yicha yo’riqnoma» nomli BHMS larga muvofiq esa tugallanmagan ishlab chiqa-rish ham tovar-moddiy zahiralar qoldig’i hisoblanadi. Bosh-qacha qilib aytganda, haqiqatda yo’q narsa korxona mablag’i sifatida ko’rsatiladi. Bu hol birinchidan, auditorlik faoliyatida muhim ko’rsatkich hisoblansa, ikkinchidan korxona moliyaviy holatini baholaydigan mezonlarning buzilishiga olib keladi.
Shuningdek, qishloq xo’jalik korxonalari balansi aktividagi II bo’lim va passividagi II bo’limni auditni rejalashtirishda muhim ko’rsatkich deb qabul qilish ko’pincha debitor va kreditor qarzlarning haqqoniylik darajasi bilan bog’-liq.
O’z mablag’larining manbai (passivdagi I bo’lim jami –460 satr)ni muhimlik mezoni sifatida qo’llash esa jamoa xo’jaliklari negizida tashkil etilgan shirkat xo’jaliklari va yangidan tashkil etilgan fermer xo’jaliklariga xos bo’lishi mumkin.
Yuqorida bayon etilgan shart-sharoitlar, xususan, xo’jalik yurituvchi sub’ektning qaysi tarmoqqa tegishliligi, mulkchilik shakli, tashkiliy-iqtisodiy tavsiflari va boshqalardan kelib chiqib, auditorlik tashkiloti auditni rejalashtirish uchun muhim ko’rsatkichlarni tanlash va muhimlik darajasini hisob-kitob qilish uchun o’zining ichki standartlarini (uslub va shakllarini) ishlab chiqishi zarur.
Muhimlik darajasini aniqlash amallari, barcha arif-metik hisob-kitoblar, o’rtacha miqdor chiqarish, yaxlitlash va auditor qaysi bir miqdorni hisob-kitobdan chiqarib tashlashi uchun asos bo’lgan sabablar tekshirishning ishchi huj-jatlarida aks ettirilishi lozim. Muhimlik darajasining muayyan miqdori auditni rejalashtirish bosqichining yakunida auditorlik tashkiloti tomonidan ma’qullanishi lozim.
Auditorlik faoliyatini rejalashtirish va tashkil etishdan oldin muhimlik darajasini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Muhimlik darajasini aniqlashning yuqorida ko’rib chiqilgan tartibi tavsiya tavsifiga ega bo’lib, namuna sifatida berilgan. Auditorlik tashkilotlari № 9 – AFMS talablaridan kelib chiqib, mijoz-korxona faoliyatiga mos muhimlik darajasini aniqlash tartibini ishlab chiqish-lari lozim. Bunda ular tavsiya qilingan jadvaldagi tartibga quyidagi o’zgartishlarni kiritishlari mumkin:
a) 3-ustundagi koeffitsientlarni o’zgartirish;
b) 1-ustunda keltirilgan ko’rsatkichlarni almashtirish, yangilarini kiritish yoki ayrimlarni chiqarib tashlash;
v) muhimlik ko’rsatkichini aniqlashda o’rtacha miqdor chiqarish tartibini o’zgartish;
g) o’tgan yillardagi moliyaviy ko’rsatkichlarni inobatga olish va ularning o’zgarish dinamikasini hisobga olgan holda ish tutish;
d) bitta muhimlik ko’rsatkichini emas, balki balansning har xil moddalari uchun bir necha ko’rsatkichlarni olish;
e) jadvalni mustaqil ishlab chiqish va muhimlik darajasini hisob-kitob qilish bo’yicha o’zining sxemasini kiritish.
Muhimlik darajasi ko’rsatkichlari va uning yagona (umumlashtiruvchi) ko’rsatkichini aniqlash, uning ahamiyati to’g’risida bayon etilgan fikr-mulohazalarni mustahkamlash uchun jadvalda tavsiya etilgan uslub bo’yicha quyida muhimlik darajasini hisob-kitob qilishning bir necha usullarini keltiramiz:
