«Аudit» fаnidаn kursish I mаvzu: Ichki va tashqi audit

4. Tashqi audit tekshiruvi natijalarini baholash va umumlashtirshni takomillashtirish

O`zbekiston Respublikasining jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvi, o`z navbatida, asta sekin qo shila borishi barcha soxada bo`lganligi kabi auditorlik faoliyatida xam tub o`zgarishlarni amalga oshirishni taqazo etmoqda. Mavjud qonunchilik bazasini doimiy ravishda takomillashtirib borishni, uni xalqaro standartlarga moslashtirib borishni talab etadi. Endilikda mamlakatimizning turli xalqaro tashkilotlarda faol qatnashishi, jahon iqtisodiyot ham jamiyatiga qo`shilishi jarayonida iqtisodiy ko`rsatkichlari xorijiy mezonlarga taqqoslashi, auditni uslubiy tamoyillarini jahon amaliyotida qabul qilingan standartlar talabiga javob berishini ta`minlashni talab etmoqda Xalqaro standartlar talablaridan kelib chiqqan holda, auditorlik, buxgalteriya hisobi va hisobotining soddalashtirilgan tizimi, xo`jalik yurituvchi sub`e tki borayotgan faoliyati va iqtisodiy ahvoli to`g` risida to`liq tasavvur shakllantirishda yordam beradi, bu esa, o z navbatida, buxgalteriya hujjatlarini barcha foydalanuvchilarga, jumladan, chet el investorlariga qulayligini oshiradi. Respublikamizda olib borilayotgan islohotlarning samarasi o laroq, auditorlik milliy standartlari xalqaro standartlar asosida ishlab chiqilgan. Respublikamizdagi auditorlik tashkilotlarining to`plangan tajribalarini o`rganish shuni ko`rsatmoqda , u aniq yaqqol ifodalangan milliy xususiyatlarga ega. Shu bilan birga, xorijiy manbalardagi qoidalar O`zbekistonda auditorlik faoliyatining barpo bo`lishini va rivojlantirilishi uchun foydali xamda qiziqarli ekanligini ta`kidlash joizdir. Chunonchi, bizning respublikamizda ham xalqaro tajribani hisobga olgan holda O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan 1999-2013 yillarda 21 ta auditorlik faoliyati milliy standarti ishlab chiqildi va Adliya Vazirligida ro yxatda o t azilib, auditorlik amaliyotida qo`llanilmoqda hamda ularni ishlab chiqish davom etmoqda. Butun dunyo auditorlari mazmunan o`xshash ishni bajarsalarda, har bir mamlakatda auditorlik faoliyatini tashkil etish o zining milliy xususiyatlariga ega bo lishi mumkin. Auditorlik faoliyatining xalqaro standartlari esa u yoki bu mamlakatning milliy standartlari va e yorlari i bekor qilmaydi. Respublikamizda milliy auditorlik standartlarini tatbiq etishda xalqaro standartlarning qo lla ishi tartibi, rivojlangan mamlakatlardagi audit tizimining tashkil qilinish darajasiga muxim e tibor qaratishi taqazo qiladi. Auditning xalqaro standartlariga muvofiq auditorlik faoliyatining asosiy printsiplari quyidagilardan iborat; halollik, xaqqoniylik, mustaqillik, maxfiylik va puxta bilimga egalik.

Auditning Xalqaro standartlarida standartlashtiriladigan xar bir ob`ekti bo`yi ha 100 ta raqam (pozitsiya) berilgan.standarlash obektlari 11 ta bo lgan uchun jami 1100 ta standart ishlab chiqilishi mumkin. Amaliyotda bunday miqdordagi stanrdart uchun extiyoj bo`lgani uchun ularning hiligida foydalanilmaydi. Masalan, “Rejalashtirish” (300-399) deb nomlangan standartlash ob e ti uchta standartdan iborat; 300-«Rejalashtirish», 310- «Biznesni bilish», 320-«Auditda muhimlilik». Demak rejalashtirish masalalari bo yi ha yana ettita standart qabul qilish mumkin. Bundan tashqari xar bir standartga 10 tagacha substandart ochish mumkin. Ushbu standartlar xalqaro miqyosda auditorlik faoliyatini sifati va mavqeini oshirishda muxim axamyat kasb etadi O`zbekiston Respublikasi sharoitida xam Xalqaro standartlarga o`xshash tarzda 2000 yildan boshlab xozir kunga qadar auditorlik faoliyati milliy standartlarini standartlashda 10 ta raqam (pozitsiya) berila boshlagan. Bundan qo`shimcha maqsadlarda foydalanish, ya`ni xar bir standartga 10 tagacha substandart ochish mumkin. AQShda sertifikatli buxgalterlar ishlab chiqarish soxasida, moliyaviy direktor, bosh buxgalter va ichki auditorlar lavozimlarrida ishlashi mumkin. Mustaqil buxgalterlarning o p hiligi transmilliy auditorlik firmalarida, milliy auditorlik firmalari va indivudial faoliyati bilan shug ulla adi 49 Dunyo bo`ylab eng rivojlangan 4 ta yirik auditorlik firmalari mavjud bo lib, uni “katta to`rtli ” deb atashadi.

«Prais Uoterxaus Kupers (Price Waterhous Coopers) – Angliya-Amerika  «Deloit va Tush» (Deloitte a d Tou h) – Amerika–Yaponiya

 “Ernst va Yang” (Er st a d You g) – Shotlandiya

 “KPMG” (KPMG), shu jumladan Peat Marwick, VDO va boshqalar

 Bu firmalar o plab mamlakatlarda xizmat o rsatadi

AQShda buxgalter va auditorlik xizmati yo`nalishlari bo`yicha kasb malakasi va tasdiqlovchi sertifikati bo yi ha farqlanadi. Ular oliy buxgalterilk malakasini olgandan so`ng, mustaqil o`quv tajriba asosida kasbiy sertifikat olishlari kerak bo`ladi. Respublikamizda audit ishlarini tashkil etishda, asosan, tashqi audit tomonidan o`tk aziladigan auditorlik tekshiruvlari o zda tutiladi. Bizningcha O`zbekistonda xam buxgalterlar va auditorlarni tayyorlash kasbi ,ish staji, kasbiy malaka sertifikatiga bo lga talabni oshirish zarur. Auditorlik firmalari tomonidan bajariladigan ish, xizmatlarni tuzilishi bo`yicha quyidagi taqkoslash mumkin. AQShdagi xalqaro va milliy auditorlik firmalarining asosiy faoliyati 55% audit qilish, 20% boshqaruv xarakteridagi maslaxatlar berishi xizmatlari, 20 % soliq va soliqqa tortish bo`yicha maslaxatlar berishdan asosiy daromad manbai xosil bo ladi. O`zbekistonda esa xorijiy firmalar auditorlik faoliyatidan kelib tushadigan jami daromadning atigi 7% ini tashkil etib, uning asosiy qismi, “Audit qilish”, “Boshqaruv xarakteridagi maslaxat xizmatlari”dan kelib tushadi. Shu sababli O`zbekistonda yirik auditorlik firmalari “katta to`rtli” xizmatidan foydalanish soxasini yanada kengaytirishi kerak. Bu ma`lumotlarda ko`rib turibdiki, O`zbekistonda auditorlik firmalari faoliyatini takomillishtirsh va ularni xalqaro aditorlik standartlari talablari asosida tashkil etish zaruriyati kelib chiqdi. Chunki O`zbekistonda xam aditorlik firmalarining faoliyat turi, ustav kapitali, xodimlar soni, xizmat o rsatish sohasi yo`nalishlari bo`yicha guruhlarga ajratish mumkin

Xulosa

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mulkchilikning xilma-xil shakllarining vujudga kelishi hamda xo`jalik yuritishning zamonaviy usullarining joriy etilishi xo `jalik yurituvchi sub`ektlarda ichki va tashqi auditni tashkil etish borasida muammolarni vujudga keltirdi. Ichki va tashqi auditni tashkil etishda ishlarni zamonaviy talablar asosida tashkil etishga bo layotga intilish, shak shubhasiz, bu boradagi muammolarni barataraf etishga xizmat qiladi. Ichki va tashqi auditni tashkil etishning hozirgi holati, bu boradagi kamchiliklar, ularni bartaraf etishning imkoniyatlari ko`rsatib o`tildi. Yuqorida bildirilgan fikrlardan kelib chiqib, ichki va tashqi auditni tashkil etish borasidagi muammolar va ularni barataraf etish bo yi ha takliflar ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Ichki va tashqi auditni tashkil etish xususiyatlari bo`yicha muammolarni o`rganish kurs ishimni yozish davomida quyidagi xulosalarga to xtalib o tdim:

1. Xo`jalik yurituvchi sub`ektlarda ichki audit faoliyati tizimining maqsadlari aniqlandi va uning mohiyati hamda tashqi auditdan farqlari qiyosiy tahlil etildi. Ichki auditdan foydalanish usullari bitta tizimga birikadi va xo`jalik yurituvchi sub`ekt boshqarish maqsadida foydalaniladi. Ichki audit ma`lumotlari xo`jalik yurituvchi sub`ekt boshqaruvchilarini, xo`jalik jarayonlaridagi me`yoriy shartlardan og` ishishlar to g risida tezkor axborotlar bilan ta i laydi. Ichki audit tizimi xo ali yurituvchi sub e t rahbari tomonidan xo`jalik yurituvchi sub`ekt faoliyatini tartibli va samarali olib borish, xo`jalik yurituvchi sub`ektlari hisob siyosatiga amal qilish, mulkni saqlanishini ta`minlash va jarayonlarni sifatli hujjatlashtirishni ta i lash maqsadida tashkil etiladi. 2. Ichki audit faoliyatini olib borish jarayonlari tahlil etilib, undagi muammolar aniqlandi. Ichki audit xizmatining tashkil etilishi xo`jalik yurituvchi sub`ektlar rahbarining aniq qo`ygan vazifalarini bajarishga qaratilgan bo lib, uning sifati audit tizimining samaradorligini oshiradi. Audit tekshiruvlarini tashkil etish, rejalashtirish, resurslarni aniqlash, tekshirish dasturini tuzish, dastur asosida faoliyat olib borish, auditdan so`ng nazorat jadvalini ishlab chiqish va bu jadval 58 asosida kamchiliklar bartaraf etilishini nazorat ostiga olish kabi bosqichlardan tashkil topadi.

3. Ichki audit tizimining xo`jalik yurituvchi sub`ektlar faoliyati samaradorligini ta`minlashdagi o`rni beqiyos bo`lsada, hozirda ichki audit tizimini respublikamiz xo`jalik yurituvchi sub`ektlarida joriy etishda bir qator hal etilishi lozim bo`lganmasalalar mavjud. 4. Respublikamiz hududida tashkil qilingan auditorlik firmalarining ko`rsatayotgan tashqi audit xizmatlaridan chet el sarmoyadorlari juda oz foydalanmoqdalar, negaki mahalliy auditorlik firmalari to la xalqaro andozalarga mos ravishda o`z ishini yo`lga qo`ya olmayotirlar. Buning bir necha sabablari bor, birinchidan tashkil qilinayotgan auditorlik firmalari hajmi jihatdan kichkina bo lib, ularning mablag i ham yetarli emas, ikkinchidan, mahalliy auditorlik firmalari to`la metodologik jihatdan yetarli manbalar bilan ta`minlashga, uchinchidan, davlat tomonidan ishlab chiqilayotgan normativ hujjatlar bilan ta`minlash yaxshi yo`lga qo`yilmagan va nihoyat to`rtinchidan , bu firmalarga ishga qabul qilinayotgan auditorlarning malakasi yetarli emas, ular kompyuterlarda hisobni yuritish sharoitlarida ishlash tajribasidan, ayrim hollarda, hatto, oddiy buxgalteriya qoidalaridan ham xabardor emaslar. Mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlar uchun qulay variantlardan biri, xususiy auditorlarning tashqi audit faoliyatidan foydalanishni yo`lga qo`yish hisoblanadi. Ma`lumki, qonunning 3-moddasiga asosan auditor malaka sertifikatiga ega bo`lgan jismoniy shaxsdir. Lekin, shaxs sifatida xususiy auditorlik faoliyati bilan shug` ullanishining huquqiy tomonlari, ya i ularning huquqlari va majburiyatlari qonunda o z aksini topmagan. Hozirgi bozor talablaridan kelib chiqib, xususiy auditor o`z faoliyati natijasida kelib chiqadigan javobgarlik masalasini qanday hal qilishini atroflicha o`ylab ko` rish lozim. 5. Ichki va tashqi audit xizmatlarini xalqaro amaliyot bilan integratsiyalashuvini ta`minlash, respublikamiz miqyosida auditorlar va auditorlik tashkilotlari o`rtasida raqobatni kuchaytirish, ular faoliyatini muvofiqlashtirish mamlakatimiz iqtisodiyotini barqarorlashtirida va rivojlangan mamlakatlar qatorida o`rin olishida asosiy mexanizmlardan biri bo lib xizmat qiladi. Xulosa o`rnida shuni ta`kidlash joizki, puxta rejaga asosan amalga oshirilayotgan auditorlik tekshiruvlari muddat va sifat jihatdan tekshiruvni amalga oshirayotgan auditorlik tash iloti u hu yuqori aflili ega bo ladi. Oqibatda teshiruv ob`e kti bo`lib hisoblanayotgan iqtisodiy sub`ekt faoliyati yetarlicha o`rganilib mavjud oliyaviy holat yuzasida xolis xulosa tuziladi. Bu esa davlatning xo`jalik sub`ektlari va tashkilotlar ustida o`rnatgan nazorat tizimining asosiy maqsadini belgilab beradi. Bunda tegishli huquqiy organlarga taqdim etilajak auditorlik tekshiruvi xulosalari haqqoniylik va yuqori sifatda amalga oshirilganligi jihatdan maqsadga muvofiqdir.